ΨΑΡΑ

Ψυρίη είναι το όνομα του νησιού που εκφωνείται από το στόμα του ομηρικού Νέστορα στο επεισόδιο του Νόστου, την αρχαιότερη γραπτή μαρτυρία για το νησί, γεγονός που επιβεβαιώνει και ο Στέφανος ο Βυζάντιος, ενώ ο Στράβων αναφέρεται στο νησί με την ονομασία Ψύρα (τα), όπως και ο χορικός ποιητής του 7ου αι. π.Χ. Αλκμάν κατά την αναφορά του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης που αναφέρεται στο νησί με το όνομα Ψυρία και Ψύρα (τα). Ο Στέφανος γράφει πως επειδή το νησί είναι πολύ μικρό αναφέρεται σε ό,τι είναι ευτελές και ασήμαντο, δικαιολογώντας τις παροιμιακές φράσεις του κωμικού ποιητή του 5ου αι. π.Χ. Κρατίνου Ψύρα τὸν Διόνυσον ἄγοντες και Ψύρα τε τὴν Σπάρτην ἄγεις.

Το ίδιο κάνει και ο Φώτιος στα τέλη του 9ου αι. μ.Χ. αναφερόμενος μόνο στη φράση Ψύρα τὸν Διόνυσον ἄγοντες, προσθέτοντας όμως πως στην εποχή του το νησί ήταν έρημο, ενώ αργότερα στο Λεξικό του Σούδα εμπλουτίζεται η ανάλυση της παροιμιακής αυτής φράσης με την εξήγηση πως τα Ψαρά δεν μπορούσαν να παράξουν κρασί, γιατί προφανώς δεν διέθεταν αμπέλια, και πως γι’ αυτό η φράση λεγόταν για όσους πήγαιναν σε συμπόσια και δεν έπιναν κρασί. Μετέπειτα ο Ευστάθιος αποδίδει αυτό το γεγονός στο άγονο έδαφος του νησιού (λυπρότητα).

Σε αυτό το μικρό, ωστόσο και άγονο νησί αναδεικνύονται ανά τους αιώνες πολλά αξιομνημόνευτα πολιτιστικής και πολιτισμικής φύσεως στοιχεία. Με τα ευρήματα της ανθρώπινης δραστηριότητας στο νησί να τοποθετούνται χρονικά στην Τελική Νεολιθική περίοδο (5η-4η χιλιετία π.Χ.) και με κορυφαία περίοδο ακμής την ύστερη εποχή του Χαλκού (14ος-12ος αι. π.Χ.), οι ανασκαφές έφεραν στο φως μεταξύ πολλών άλλων ίχνη τοιχοδομιών και θραύσματα αγγείων από τη βραχονησίδα Δασκαλιό χρονολογούμενα στις αρχές της 4ης χιλιετίας π.Χ., ενώ από τον μυκηναϊκό οικισμό του Αρχοντικιού 162 συνολικά μυκηναϊκούς τάφους (1450-1100 π.Χ.). Ανακαλύφθηκαν κεραμικά χρονολογούμενα από το 1400 έως το 1200 π.Χ. όπως αμφορείς, φιαλίδια, κύλικες, αγγεία διακοσμημένα, καθώς και χάλκινα ξίφη και παραξιφίδες του 12ου αι. π.Χ., ειδώλια της ίδιας χρονικής περιόδου, κοσμήματα από ημιπολύτιμους λίθους, περιδέραια, χρυσοί ρόδακες, σκουλαρίκια και ποικιλόσχημοι σφραγιδόλιθοι. Η εντυπωσιακή ποικιλία των κτερισμάτων κατατάσσουν το Αρχοντίκι στους σημαντικούς μυκηναϊκούς χώρους του Αιγαίου.

Στην οχυρωμένη χερσόνησο του Παλαιοκάστρου, τη σημερινή Μαύρη Ράχη, βρέθηκαν όστρακα και οικιστικά λείψανα της γεωμετρικής (περ.1100-700 π.Χ.) και της ελληνιστικής περιόδου (4ος-1ος αι. π.Χ.), ενώ νεκρόπολη της ύστερης ρωμαιοκρατίας διηγείται το παρελθόν με τις επιτύμβιες στήλες της, τις μαρμάρινες επιγραφές και τα εντοιχισμένα γλυπτά σε ναούς και κατοικίες του οικισμού. Παράλληλα, παλαιοχριστιανικά γλυπτά λείψανα μαρτυρούν ότι τα Ψαρά κατοικήθηκαν κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, πριν δηλ. από το δεύτερο μισό του 5ου μ.Χ. αιώνα.

Τα Ψαρά ακολούθησαν την ιστορική μοίρα της Χίου που περιήλθε στους Γενουάτες από το 1346 έως το 1566. Την ίδια στιγμή, το νησί του Κωνσταντίνου Κανάρη θα στιγματίσει τη νεότερη ιστορία με μία από τις πιο μελανές της σελίδες, όταν τον Ιούνιο του 1824, πέφτοντας η πόλη του στα χέρια των Οθωμανών, πεντακόσιοι περίπου Ψαριανοί έτρεξαν στο Παλαιόκαστρο (Μαύρη Ράχη), κλείστηκαν στο μικρό φρούριο και αποφάσισαν για την απελευθέρωση της πατρίδας να ανατινάξουν την πυριτιδαποθήκη θυσιάζοντας τους εαυτούς τους. Ὑπὸ τύμβον ὑψήνορα ἥρωες κοιμῶνται θα γράψει ο Ανδρέας Κάλβος με την υψίβατη γλώσσα του στην ὠδή δευτέρα εἰς Ψαρά, το 1825 ο Διονύσιος Σολωμός θα απαθανατίσει με το αφιερωμένο του επίγραμμα την εικόνα της μοναχικής και στεφανωμένης δόξας, ενώ από τον εθνικό μας υμνογράφο θα εμπνευστεί και ο Νικόλαος Γύζης για να φιλοτεχνήσει το 1898 τη δόξα των Ψαρών.

Όλο το νησί με την εμβληματική του σημαία του 1821 να υφαίνει στο λιμάνι ιστορικότητα και μνήμη, ενθυμίζει σήμερα ακόμη και στον πιο ανυποψίαστο επισκέπτη πως η αντίσταση είναι θεμελιωμένη ως πρώτη ποιότητα και ιδιότητα στο υλικό των μόλις τετρακοσίων σαράντα έξι κατοίκων του κατά την απογραφή του 2011. Και αν το ήξερε αυτό ο κωμικός Κρατίνος τόσους αιώνες νωρίτερα δεν θα τολμούσε να χρησιμοποιήσει τα Ψαρά για να αποδώσει στις παροιμιακές του φράσεις το ευτελές, το φτωχό και το ανάξιο. Το άγονο και μικρό αυτό νησί γέννησε κάτι πολύ μεγάλο, την αυταπάρνηση για χάρη της Ελευθερίας.

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ