ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΜΜΕΝΗ

Όταν οι Αργοναύτες παρασύρθηκαν με το πλοίο τους στη λίμνη Τριτωνίδα της Λιβύης, ο θεός της λίμνης Τρίτωνας, έχοντας πάρει ανθρώπινη μορφή, χάρισε στον Αργοναύτη Εύφημο έναν σβώλο μαγικής γης από εκεί ως δώρο φιλοξενίας, όπως διηγείται ο Απολλώνιος Ρόδιος στα Αργοναυτικά του, οιωνό της έλευσης των απογόνων του στην Κυρηναϊκή. Και πράγματι, ο Βάττος, απόγονος του Ευφήμου, όπως πληροφορούμαστε από αρχαία σχόλια στον Λυκόφρονα, και δέκατος έβδομος απόγονος του Τρίτωνα, όπως είχε προβλέψει η Μήδεια και έτσι όπως παραδίδει ο Πίνδαρος, υπήρξε ο ιδρυτής της αποικίας της Κυρήνης (γύρω στο 630 π.Χ.). Άλλωστε, και ο Ρωμαίος ιστορικός Σαλλούστιος καταγράφει την Κυρήνη αποικία των Θηραίων, ενώ ο Στράβων την καταγράφει ως κτίσμα Βάττου, από τον οποίο καταγόταν και ο Καλλίμαχος, όπως ο ίδιος διατείνεται.

Χρυσέ μου, είναι αλήθεια πως η τύχη σου φύλαξε δόξα μεγάλη. Τον σβώλο αυτόν αν τον ρίξεις μέσα στη θάλασσα, οι αθάνατοι θα τον μεταμορφώσουν σε νησί, για να έρθουν εδώ να κατοικήσουν των δικών σου παιδιών τα πιο νέα παιδιά. Αυτά είναι τα λόγια του Ιάσονα προς τον Εύφημο, όπως τα παραδίδει ο Απολλώνιος Ρόδιος, κι αμέσως μετά ο Εύφημος έριξε τον σβώλο στη μέση του Αιγαίου πελάγους και αναδύθηκε ένα νησί, η Καλλίστη, η ιερή τροφός των απογόνων του Ευφήμου.

Εν τω μεταξύ, μετά την αρπαγή της Ευρώπης, ο πατέρας της Αγήνορας, ο βασιλιάς της Τύρου ή της Σιδώνας, διέταξε τους γιους του Κάδμο, Φοίνικα, Κίλικα και Θάσο να εξαπολυθούν προς αναζήτησή της και να μην επιστρέψουν χωρίς εκείνη. Έπειτα, ο Κάδμος φθάνει στην Καλλίστη κι αφήνει εκεί τον συνοδό του Φοίνικα Μεμβλίαρο ως αρχηγό αποικίας Φοινίκων, όπως παραδίδει και ο Παυσανίας. Οκτώ γενιές μετέπειτα, όμως, εμφανίζεται στο προσκήνιο ο μυθικός οικιστής του νησιού Θήρας, που ανήκε στο γένος του Κάδμου και ήταν απόγονος του Οιδίποδα από την πέμπτη γενιά, ο γιος του Αυτεσίωνα που είχε εγκατασταθεί στη Σπάρτη.
Όσο οι γιοι της αδελφής του Θήρα Πρόκλητας και Ευρυσθένης ήταν ανήλικοι, εκείνος βασίλευε στη Σπάρτη. Όταν όμως αυτοί ενηλικιώθηκαν και διεκδίκησαν την εξουσία, ο Θήρας εγκατέλειψε τη χώρα και εγκαταστάθηκε στην Καλλίστη μαζί με μερικούς απογόνους των Αργοναυτών που είχαν εξορισθεί από τη Λήμνο και είχαν εγκατασταθεί στη Λακεδαίμονα. Έτσι, στις αρχές του 9ου αι. π.Χ., φθάνουν στην Καλλίστη, που τοποθετείται σύμφωνα με τον Στράβωνα μεταξὺ Κυρηναίας καὶ Κρήτης, Δωριείς άποικοι από τη Σπάρτη με αρχηγό τον Θήρα, από τον οποίο πήρε και το νέο της όνομα, ενώ κατόπιν ίδρυσαν και τη μητρόπολη της Κυρήνης Θήρα, δικαιώνοντας τα λόγια της Μήδειας κι επιτελώντας πολλά από όσα αφηγείται μετέπειτα ο Πίνδαρος. Γι’ αυτό και ο Σκύλαξ συγκαταλέγει τη Θήρα ανάμεσα στα νησιά των Κυκλάδων που αποικίστηκαν από Λακεδαίμονες.

Όταν, τέσσερις αιώνες αργότερα, ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος, η Θήρα λόγω δωρικής καταγωγής, όπως και η Μήλος (βλ. Μήλος) συμμάχησε με τη Σπάρτη και αρνήθηκε να συμμαχήσει με την Αθήνα, όπως αναφέρει και ο Θουκυδίδης και να εισέλθει στη Δηλιακή Συμμαχία. Η πόλη της αρχαίας Θήρας, κτισμένη επάνω στο λόφο Μέσα Βουνό στη νοτιοανατολική ακτή του νησιού, σε οχυρή θέση και σε υψόμετρο 385 μέτρων, με δύο λιμάνια, την Οία (σημερινό Καμάρι) και την Ελευσίνα (σημερινή Περίσσα), αποτέλεσε από την ίδρυσή της έως και το τέλος της αρχαιότητας το αστικό, διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλης-κράτους της Θήρας. Και ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. στο νησί λειτουργούσε νομισματοκοπείο με χαρακτηριστικά του δείγματα αργυρά νομίσματα, τα οποία κοσμούν δύο δελφίνια στον εμπροσθότυπο, ενώ τον οπισθότυπο το έγκοιλο τετράγωνο της αρχαϊκής εποχής.Σχετικά με τον Κάδμο και τον Μεμβλίαρο, τον Θήρα, την καταγωγή του και την εγκατάστασή του στο νησί που έως τότε ονομαζόταν Καλλίστη, γράφει αναλυτικά ο Ηρόδοτος, ενώ πιο επιγραμματικά αναφέρεται και ο Καλλίμαχος. Ο Ηρόδοτος γράφει ακόμη και σχετικά με τον εκδιωγμό εκ μέρους των Πελασγών των απογόνων των Αργοναυτών από τη Λήμνο, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στη Σπάρτη, ενώ για τον εκδιωγμό τους από τους Πελασγούς γράφει και ο Παυσανίας. Για τον εκδιωγμό τους όμως από τη Λήμνο εκ μέρους Τυρρηνών κάνει λόγο ο Απολλώνιος Ρόδιος. Όμως, είτε οι απόγονοι των Αργοναυτών εκδιώχθηκαν από τη Λήμνο από Πελασγούς είτε από Τυρρηνούς, για να εγκατασταθούν στη Σπάρτη και από εκεί στην Καλλίστη με αρχηγό τον Θήρα, όπως και νά’ χει, είναι πλέον σαφές τι εννοεί ο Στέφανος ο Βυζάντιος γράφοντας για τη Θήρα κτίσμα Μεμβλιάρου, ἑνὸς τῶν μετὰ Κάδμου.

Το σημερινό της όνομα η Θήρα το οφείλει στους Φράγκους Σταυροφόρους, οι οποίοι κατά το πέρασμά τους στέκονταν για ανεφοδιασμό κοντά σε εκκλησία

της Αγίας Ειρήνης (Σάντα Ιρίνα). Η Αγία Ειρήνη, είτε πρόκειται για τα ερείπια παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής εκκλησίας του 5ου αι. στους πρόποδες του Μέσα Βουνού πάνω από την Περίσσα, είτε πρόκειται για την Αγία Ειρήνη που βρίσκεται στο νησάκι Θηρασία της Σαντορίνης και συγκεκριμένα στο βόρειο άκρο της απέναντι από την Οία, θεωρείται πως έδωσε στο νησί το σύγχρονο όνομά του, καθώς, μολονότι μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας καθιερώθηκε επίσημα το όνομα Θήρα, στους ξενόγλωσσους ωστόσο χάρτες το νησί καταγραφόταν ως Σαντα-Ιρίνα, από την οποία και προήλθε εκ παραφθοράς στα ελληνικά το όνομα Σαντορίνη.
Η Θηρασία, γράφει ο Στέφανος ο Βυζάντιος, βρίσκεται ανάμεσα στην Κρήτη και την Κυρηναία, ενώ για τη δημιουργία της γράφει νωρίτερα ο Πλίνιος, ότι μετά τη δημιουργία της Θήρας που προηγουμένως ονομαζόταν Καλλίστη, αποσχίστηκε από αυτήν η Θηρασία κι ανάμεσά τους ξεπρόβαλλε η Αυτομάτη ή Ιερά και στην εποχή του, τον 1ο αι. μ.Χ., η Θεία κοντά σε αυτά τα νησιά. Αμέσως μετά ο Πλίνιος αναφέρει πως η Ίος απέχει 25 ναυτικά μίλια από τη Θήρα και πως ακολουθούν η Λέα, η Ασκανία ή Ασκανιά, η Ανάφη και η Ιππουρίδα, ένα μικρό νησί απέναντι από την Ανάφη, όπου σώθηκαν ναυαγοί οι Αργοναύτες χάρη στην επέμβαση του Απόλλωνα (βλ. Ανάφη). Η Ασκανία είναι μια μικρή ακατοίκητη ηφαιστειογενής βραχονησίδα νοτιοδυτικά της Θήρας που ανήκει στο σύμπλεγμα των νησίδων Χριστιανά Θήρας, τα οποία καταγράφονται στο βυζαντινό πορτολάνο Σταδιοδρομικόν που περιέχεται στο έργο του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου Έκθεσις της Βασιλείου Τάξεως του 10ου αι. μ.Χ. (λατ. De ceremoniis aulae Byzantinae).
Πριν ακόμη κι απ’ τον σβώλο της Τριτωνίδας λίμνης και πριν την πανωραία Καλλίστη, το νησί ονομαζόταν Στρογγύλη εξαιτίας του κυκλοτερούς σχήματός της. Αποτέλεσμα όμως της Μινωικής έκρηξης του 1613 π.Χ. ήταν η διαμόρφωση της λεγόμενης Καλδέρας της Σαντορίνης, δηλ. της εδαφικής κοιλότητας διαμέτρου 16 χιλιομέτρων που σχηματίστηκε με την υποχώρηση του ηφαιστειακού κώνου της Στρογγύλης, το κεντρικό τμήμα της οποίας ανατινάχθηκε μαζί με τον κρατήρα του ηφαιστείου, αφανίζοντας όχι μόνο τον προϊστορικό πολιτισμό του νησιού αλλά και επιφέροντας δραματικές αλλαγές σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Την ίδια στιγμή, τα τοιχώματα της Καλδέρας κοσμούν τα μοναδικά παγκοσμίως, τα παλαιότερα, τα σπανιότερα και τα πιο καλοδιατηρημένα απολιθώματα ελιάς, φιστικιάς και φοίνικα.
Εξαιτίας αυτής της έκρηξης θεωρείται πως αποκολλήθηκε η Θηρασία από τη Θήρα, ενώ από το μεταξύ τους θαλάσσιο χάσμα βάθους 1.500 μέτρων κατά καιρούς αναδύθηκαν ηφαιστειακοί κώνοι που σχημάτισαν μεταξύ άλλων στο κέντρο της Καλδέρας την Παλαιά (46-47 μ.Χ.), τη Μικρή (1570 ή 1573 μ.Χ.) και τη Νέα Καμένη (1707-1711 μ.Χ.). Και καθώς η Μικρή ενσωματώθηκε στη Νέα ύστερα από σεισμικές δονήσεις του 1925, οι δύο Καμένες, Παλαιά και Νέα, μαζί με το ενεργό υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο (1650 μ.Χ.) και τα Χριστιανά νησιά συνιστούν τμήματα του ηφαιστείου της Σαντορίνης.
Ο Πλίνιος τοποθετεί χρονικά τη δημιουργία της Ιεράς ή Αυτομάτης κατά το τέταρτο έτος της 145ης Ολυμπιάδας, άρα το 196 π.Χ. (200 – 4), ενώ σε απόσταση 200 σταδίων από αυτήν, γράφει πως δημιουργήθηκε 242 χρόνια μετά η Θεία, όταν ο Μάρκος Ιούνιος Σιλανός τιμήθηκε με το αξίωμα της υπατείας από τον Αυτοκράτορα Κλαύδιο, δηλ. το 46 μ.Χ. Και πράγματι, όπως γράφει ο Δίων ο Κάσσιος για την εποχή του Κλαυδίου, αναφάνηκε ένα μικρό νησί κατά αυτό το έτος δίπλα στη Θήρα, το οποίο δεν υπήρχε προηγουμένως. Επομένως, η Θεία του Πλινίου, δεν είναι παρά η Παλαιά Καμένη με τις γνωστές για τη θεραπευτική θειούχα λάσπη τους θερμές πηγές. Ο Πλίνιος, επιπλέον, συγκαταλέγει τη Θεία ανάμεσα στα νησιά (Δήλος, Ρόδος, Νέαι, Αλόνη, Ιερά ή Αυτομάτη, Ανάφη) που αναδύθηκαν από τη θάλασσα προς αναπλήρωση εκ μέρους της φύσης όσων εδαφών αφανίστηκαν από σεισμό (βλ. και Ανάφη).Όσον αφορά στην προϊστορική περίοδο, ανασκαφές έφεραν στο φως έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους του Αιγαίου, τον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου, στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, οι πρώτες εγκαταστάσεις του οποίου ανάγονται στην Ύστερη Νεολιθική Εποχή (4500-3000 π.Χ.). Ο οικισμός με τα πολυώροφα κτήρια και τις περίτεχνες τοιχογραφίες, εγκαταλείφθηκε στα τέλη του 17ου αι. π.Χ. λόγω ισχυρών προσεισμών. Τα υλικά της έκρηξης του ηφαιστείου που ακολούθησε κάλυψαν τα κτήριά του προστατεύοντάς τα έως σήμερα, ενώ πολλά από τα κινητά του ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο της Προϊστορικής Θήρας στα Φηρά.
Έτσι, η Θήρα, που ανήκει στο ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου και χαρακτηρίζεται ενεργό ηφαίστειο μαζί με τα Μέθανα, τη Μήλο και τη Νίσυρο, είναι μαζί με τη Θηρασία και το Ασπρονήσι ό,τι απέμεινε από το ηφαιστειογενές νησί Στρογγύλη και σχηματίζουν μαζί την Καλδέρα. Την ίδια στιγμή, και όσον αφορά σε σύγχρονες δραστηριότητες του νησιού, ιδιαίτερο θέαμα προσφέρουν τα Ηφαίστεια του Δήμου Θήρας, εκείνες οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που δίνουν τη σκυτάλη στην εικονική έκρηξη του ηφαιστείου με ρίψη χιλιάδων βεγγαλικών.
Ανασκαφές από την αρχαία Θήρα των ιστορικών χρόνων έχουν φέρει στο

φως λιθόστρωτους κλιμακωτούς δρόμους, αρχαία νεκρόπολη με ταφές από τη γεωμετρική έως και τη ρωμαϊκή εποχή στη Σελλάδα και το εν μέρει λαξευμένο σε βράχο ιερό του Καρνείου Απόλλωνα (6ος αι. π.Χ.), οι τελετές προς τιμήν του οποίου τελούνταν στη Σπάρτη και σε όλες τις δωρικές πόλεις. Ακόμη, το εξ ολοκλήρου σκαλισμένο σε βράχο τέμενος του Αρτεμίδωρου (4ος-3ος αι. π.Χ.), όπως και ναό Διονύσου δωρικού ρυθμού (3ος αι. π.Χ.) στο βόρειο τμήμα της Αγοράς, η οποία κοσμείται με βασιλική στοά των ρωμαϊκών χρόνων, μνημεία, ενεπίγραφες πλάκες, αγάλματα και ναόσχημα κτήρια προς τιμήν επιφανών προσώπων. Επιπλέον, αρχαίο θέατρο στα νοτιοανατολικά της Αγοράς (3ος αι. π.Χ.), ενώ στο νοτιοανατολικό άκρο της αρχαίας πόλης έχουν βρεθεί ιερά όπως είναι του Ερμή, του Ηρακλή και του Πτολεμαίου του Γ’, η πλατεία, όπου τελούνταν εορτές προς τιμήν του Καρνείου Απόλλωνα και το Γυμνάσιο εφήβων του 2ου μ.Χ. αιώνα.

Όσον αφορά σε Βυζαντινά και νεότερα κτίσματα θρησκευτικής αξίας, κατοίκηση της πόλης και μετά τους αρχαίους χρόνους μαρτυρά ο ναός του Αγίου Στεφάνου του 8ου ή 9ου αι., χτισμένος πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική, ενώ στην υψηλότερη κορυφή της Σαντορίνης, τον Προφήτη Ηλία με υψόμετρο τα 567 μέτρα βρίσκεται και η ομώνυμη Μονή του 18ου αι., ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά κέντρα των Κυκλάδων. Παράλληλα, το βουνό του Προφήτη Ηλία με τα σπάνια και ενδημικά φυτά, αλλά και με τη φώκια monachus-monachus να εντοπίζεται στις απόκρημνες βραχώδεις ακτές του όπου ακούγεται ο γαλαζοκότσυφας, μαζί με την Παλαιά και τη Νέα Καμένη είναι περιοχές εντεταγμένες στο δίκτυο Natura 2000. Την ίδια στιγμή, η Καλδέρα μαζί με όλο το σύμπλεγμα των νησιών της Σαντορίνης έχουν χαρακτηριστεί ως περιοχή εξαιρετικού φυσικού κάλλους. Στη Σαντορίνη χαίρονται τη φύση 56 συνολικά είδη ενδημικής χλωρίδας, ανάμεσα στα χερσαία θηλαστικά το κουνάβι και η νυφίτσα, στα χερσαία πουλιά το κοράκι, το περιστέρι και το πετροχελιδόνι.
Περνώντας σε χαρακτηριστικά προϊόντα του νησιού, με την αμπελοκαλλιέργεια να χάνεται στους προϊστορικούς χρόνους αλλά και να διατηρείται αμείωτη έως και τους νεότερους χρόνους, αμέσως μετά τη σύσταση του Ελληνικού κράτους, η παραγωγή, η επεξεργασία και η διακίνηση του κρασιού αποτέλεσε μαζί με τη ναυτιλία την κύρια οικονομική δραστηριότητα της Θήρας, η οποία υπήρξε το 1852 το δεύτερο σημαντικότερο εμπορικό κέντρο των Κυκλάδων μετά τη Σύρο. Αλλά και σήμερα η Σαντορίνη με τα μοναδικά αμπελογραφικά και οινολογικά της χαρακτηριστικά έχει να επιδείξει το Ασύρτικο, την καλύτερη κατά πολλούς λευκή ποικιλία σε ολόκληρη τη μεσογειακή λεκάνη, ενώ από τις ερυθρές ποικιλίες η Μαντηλαριά κατέχει τη πιο σημαντική θέση των αμπελώνων του νησιού.

Επιπλέον, κατά τον 19ο αιώνα μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1980, από τις περιοχές κυρίως της Οίας, των Φηρών, του Ακρωτηρίου και της Θηρασιάς εξορύχθη και διεκινήθη σε Ελλάδα και εξωτερικό η λεγόμενη θηραϊκή γη, ένα σημαντικό οικοδομικό υλικό με μονωτικές ιδιότητες. Παράλληλα, στην ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους της με τις βραχώδεις εξάρσεις οφείλει η Σαντορίνη τα υπόσκαφά της κτίσματα από πέτρα και θηραϊκή γη. Υπόσκαφα σπίτια, δηλ. θολωτά και σκαμμένα στον βράχο χωρίς θεμέλια, στολίζουν την Οία αλλά και τους οικισμούς της Φοινικιάς, του Βόθωνα, του Καρτεράδου και του Πύργου. Και έτσι, το νησί, εκτός από το Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, διαθέτει και Αρχαιολογικό, Ορυκτολογικό, Λαογραφικό, όπως και Μουσείο Οίνου, το οποίο, μάλιστα, είναι υπόσκαφο.

Ένας σβώλος από την Τριτωνίδα λίμνη ήταν αρκετός για τη δημιουργία της Καλλίστης και την αναδιαμόρφωση της Στρογγύλης μετά τη Μινωική έκρηξη του 17ου αι. π.Χ., για να ξανα-αρχίσουν όλα από την αρχή μέσα από τις στάχτες του φοίνικα, έχοντας μέσα τους τη λάβα του χρόνου να σιγοκαίει ακατάπαυστα…

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ