ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ

Ο Άγιος Ευστράτιος ή Άη Στράτης, οφείλει την ονομασία του στον Όσιο Ευστράτιο τον Θαυματουργό (751-846 μ.Χ.) από τη Βιτζιανή της Βιθυνίας (αρχαία Ταρσό), τον ηγούμενο της Ιεράς Μονής Αυγάρων ή Αγαύρων, του μεγαλύτερου μοναστηριού του Ολύμπου Βιθυνίας. Όταν ο Λέων ο Ε’ ο Αρμένιος ανέτρεψε με επανάσταση τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Β’ τον Τραυλό και ανεκίνησε την αίρεση της 2ης Εικονομαχίας (813 μ.Χ.), ο Όσιος Ευστράτιος, όπως και πολλοί μοναχοί, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το μοναστήρι του. Αντίθετος προς την εικονομαχική πολιτική του Βυζαντινού Αυτοκράτορα και ευρισκόμενος καθ’ οδόν προς τον τόπο εξορίας του, αναγκάστηκε να αποβιβαστεί σε αυτό το νησί λόγω θαλασσοταραχής.

Είναι το πιο απομονωμένο νησί του Αρχιπελάγους και απέχει από τη Λήμνο μόλις 18 ναυτικά μίλια, από τη Σκύρο 38 και από τη Λέσβο 42. Αν λάβουμε υπόψη τις μεσαιωνικές του ονομασίες, προφανώς και σχετίζεται με το νησί Χρύση, για το οποίο ο Παυσανίας, που ζει και γράφει τον 2ο αι. μ.Χ., δίνει την πληροφορία πως εκεί δαγκώθηκε από νερόφιδο ο Φιλοκτήτης, γεγονός που αφηγείται και ο ίδιος στην ομώνυμή του σοφόκλεια τραγωδία, απευθυνόμενος στον γιο του Αχιλλέα Νεοπτόλεμο με την επιπρόσθετη πληροφορία πως μετά από αυτό εγκαταλείφθηκε στη Λήμνο από τους Έλληνες πληγωμένος. Ο Παυσανίας, όμως, δίνει παράλληλα και την πληροφορία πως η Χρύση κατά την εποχή του είχε από καιρό καταβυθιστεί και κάνει λόγο για ένα άλλο νησί με το όνομα Ιερά, που εμφανίστηκε μετά τον καταποντισμό της Χρύσης. Στα Εθνικά του Στέφανου του Βυζάντιου δίνεται η πληροφορία πως η Χρύση είναι πόλη του Απόλλωνα και πως βρίσκεται κοντά στη Λήμνο, τη Σκύρο και τη Λέσβο.

Ο Πλίνιος τον 1ο αι. μ.Χ. αναφέρεται στον πολύ μεταγενέτερο Αη Στράτη με το όνομα Νέαι, καταγράφοντας ταυτόχρονα πως βρίσκεται ανάμεσα στη Λήμνο και τον Ελλήσποντο, ενώ ο Στέφανος ο Βυζάντιος σχολιάζει το νησί με το όνομα Νέαι ως γειτονικό νησί της Λήμνου, όπου ο Φιλοκτήτης δαγκώθηκε από νερόφιδο, δίνοντας όμως και την ετυμολογία του νησιού από το ρήμα νέω που σημαίνει κολυμπώ/επιπλέω, επειδή εκεί είχε κολυμπήσει ο Ηρακλής. Αυτή η πληροφορία δίνεται και στο λεξικό του Σούδα τον 10ο αι. μ.Χ., όπου καταγράφεται και το ήδη γνωστό γεγονός του δήγματος του Φιλοκτήτη από νερόφιδο.

Πού ακριβώς δαγκώθηκε ο Φιλοκτήτης; Υπάρχει ομολογουμένως μια σύγχυση μεταξύ των ονομάτων Χρύση, Νέαι και Ιερά, που από ότι φαίνεται, τελικά, ταυτίζονται. Το νησί αναφέρεται στο Νησολόγιο του Κριστόφορο Μπουοντελμόντι το 1420 ως Sanstrati, στον Άτλαντα του Laurenberg το 1656 καταγράφεται ως Chryse S.Stratj (Χρυσή – Άγιος Ευστράτιος), ενώ στη Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή που τυπώθηκε το 1797 στη Βιέννη, αναγράφεται ως Νέα Άγιος Ευστράτιος. Ο William Leake θεωρεί πως ο Αη Στράτης αντιστοιχεί στην Ιερά ή Νέα, το νησί κοντά στη Λήμνο, όπου συνέβη η δυσάρεστη εμπειρία στον ομηρικό ήρωα, και πως οφείλει το όνομά του στο γεγονός πως αφότου η Χρύση καταποντίστηκε, το νησί αυτό λίγο μετά έκανε την εμφάνισή του σε μια διαφορετική κατάσταση και αναδύθηκε από τη θάλασσα. Ωστόσο, στην αρχαιότητα ονομαζόταν και Ἁλόννησος από το ἅλς (θάλασσα) και το νῆσος, νησί σχετικά με το οποίο ο Στέφανος ο Βυζάντιος γράφει μόνο πως είχε διαφορές ο Φίλιππος με τους Αθηναίους.

Μετά από τον ομηρικό πονοκέφαλο, ο Αη Στράτης ή όπως αλλιώς, κατοικήθηκε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, ενώ στην ανατολική ακτή του νησιού βρέθηκαν πολλά ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας που χρονολογούνται στη Μυκηναϊκή εποχή. Λείψανα, ακόμη, των ιστορικών χρόνων που συνιστούν κίονες, νομίσματα, θραύσματα, αγγείων ή και γλυπτά. Ξεχωριστή θέση κατέχουν οι αρχαϊκής εποχής αναλημματικοί τοίχοι, δηλ οι κατασκευασμένοι σε έδαφος υπό κλίση, κοντά στο κοιμητήριο και οι πέριξ του λιμανιού ελληνιστικοί τάφοι.

Η ελληνική κυριότητα στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου αναγνωρίστηκε επίσημα από τις Μεγάλες Δυνάμεις μόλις στις 31 Ιανουαρίου 1914 και ο Αη Στράτης είχε την τιμή να φιλοξενήσει απομονωμένους πολλούς Φιλοκτήτες, σπουδαίους πνευματικούς ανθρώπους του 20ου αιώνα, όπως είναι ο Κώστας Βάρναλης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Μενέλαος Λουντέμης και ο Μάνος Κατράκης, που εκτοπίστηκαν στην αγκαλιά του λόγω πολιτικών φρονημάτων. Αυτό έγινε με απόφαση της κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1929, γεγονός που κορυφώθηκε κατά τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (1936-1941) και έλαβε το ανακουφιστικό του τέλος μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον γερμανικό ζυγό, τον Οκτώβριο του 1944. Ως στρατόπεδο κράτησης όμως αντιφρονούντων ξαναλειτούργησε το 1947 για να κλείσει οριστικά το 1962.

Έτσι, σήμερα, λόγω της ιστορικής του πορείας κατά τα νεότερα χρόνια λειτουργεί στο νησί το Μουσείο Δημοκρατίας, αλλά και στην Αθήνα υπάρχει το Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη στον Κεραμεικό με σχετικό αρχειακό και μουσειακό υλικό για να μην καταποντιστεί η μνήμη ποτέ. Η καταποντισμένη στην αρχαιότητα Χρύση, Νέα ή Ιερά, αναδύθηκε μαζί με μυθολογικό και ιστορικό υλικό στον πυρήνα της και σήμερα συνιστά από τα καλύτερα διατηρημένα οικοσυστήματα στον χώρο του Αιγαίου, εφόσον τόσο το ίδιο το νησί όσο και η παράκτια θαλάσσια ζώνη του είναι προστατευόμενος βιότοπος του δικτύου Natura 2000. Κι επειδή η ιστορία επεφύλασσε το μοιραίο τέλος στον υποσμηναγό Νίκο Σιαλμά το 1992 όταν εκείνος χάνει εκεί τη ζωή του ωσάν άλλος Ίκαρος, μέσα στην ομορφιά του τόπου θα στήσει η Πολεμική Αεροπορία μνημείο, επιβεβαιώνοντας τα παιδικά του λόγια «θα με γράψουν με μεγάλα γράμματα! Θα φτάσω ψηλά». Κι έφτασε ψηλά στον ουρανό, αφήνοντας τη μνήμη με το γιατί ν’ αστράφουν αφ’ υψηλού σε τόνο ειρωνικό προς την αιωνιότητα.

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ