ΜΗΛΟΣ

Το όνομα της Μήλου εικάζεται πως προέρχεται από το αρχικό βήλος που εξελίχθηκε σε μήλος και συνδέεται τόσο με τον μυθικό της οικιστή όσο και με τη Δήλο, αλλά και με την Αφροδίτη και φυσικά με τη λατρεία της στο νησί. Για το δίσημο μήλον που σημαίνει και τον καρπό της μηλιάς αλλά και το πρόβατο, η μυθολογία επεφύλαξε την πλέον κατάλληλη ιστορία: κάποιος Μήλος από τη Δήλο πήγε στην Κύπρο όπου βασίλευε ο Κινύρας. Αυτός είχε γιο τον Άδωνη που αγαπούσε πολύ η Αφροδίτη. Ο Μήλος παντρεύτηκε την Πελία, συγγενή του Άδωνη και έκανε μαζί της τον μικρό Μήλο, για τον οποίο η Αφροδίτη διέταξε να ανατραφεί μέσα στον ναό της. Όταν ο Άδωνης σκοτώθηκε σε θήρα κάπρου, ο Μήλος και η Πελία κρεμάστηκαν από ένα δέντρο που έκτοτε ονομάστηκε μηλιά και από ευσπλαχνία η Αφροδίτη μεταμόρφωσε τον Μήλο στον καρπό της μηλιάς, ενώ την Πελία στο ιερό της πτηνό περιστέρι.
Όταν ο μικρός Μήλος ενηλικιώθηκε, η Αφροδίτη τον διέταξε να επιστρέψει στη Δήλο όπου ίδρυσε την πόλη Μήλο και εικάζεται πως ο ίδιος μετέβη και στο νησί που πήρε το όνομά του μεταφέροντας εκεί τη λατρεία της θεάς. Πρώτος αυτός δίδαξε την κουρά των προβάτων και την κατασκευή μάλλινων ενδυμάτων, γι’ αυτό και ο Σέρβιος στο σχόλιο του στ. 8.37 των Εκλογών του Βεργιλίου εξηγεί πως η ελληνική λέξη μῆλον που σημαίνει πρόβατο οφείλεται στο όνομά του. Χωρίς την αναλυτική αναφορά σε αυτόν τον μύθο, ο Ευστάθιος στα σχόλιά του στον Διονύσιο τον Περιηγητή (530) γράφει απλώς πως η Μήλος ονομάστηκε από κάποιον Μήλο σύμφωνα με την ιστορία του Αρριανού.
Η Μήλος είναι ένα πεταλόσχημο ηφαιστειακό νησί, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται από τον Πλίνιο και τον Σωλίνο Πολυίστορα ως το πιο στρογγυλό νησί από όλα, με αξιόλογο μεταλλευτικό πλούτο που πρωτοκατοικήθηκε πιθανόν από Φοίνικες, όπως παραδίδει και ο Στέφανος ο Βυζάντιος, ή Κάρες την 8η π.Χ. χιλιετία. Σφραγίζει ανεξίτηλα την ιστορία του κυκλαδικού κόσμου, αφού από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εποχής του Χαλκού (2800-1100 π.X.) η πόλη της Φυλακωπής έδωσε το όνομά της σε μια ολόκληρη αρχαιολογική περίοδο, ενώ την 1η χιλιετία π.Χ. εγκαταστάθηκαν στο νησί ερχόμενοι από την Πελοπόννησο οι πρώτοι Δωριείς.

Ο Θουκυδίδης καταγράφει τους Μηλίους ως αποίκους των Λακεδαιμονίων, κι αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο θέλησαν να μείνουν ουδέτεροι στη σύγκρουση των Αθηναίων με τη Σπάρτη κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και αντιστάθηκαν στην πίεση των Αθηναίων να ενταχθεί η Μήλος στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Όπως επιβεβαιώνει και ο Διόδωρος Σικελιώτης, μόνο η Μήλος από τις Κυκλάδες διατηρούσε συμμαχία με τους Λακεδαίμονες, αφού ήταν άποικος της Σπάρτης. Οι Αθηναίοι εκμεταλλευόμενοι την τεράστια στρατιωτική τους υπεροχή καταλαμβάνουν το 416 π.Χ. τη Μήλο και με αρχηγό τον Νικία εκτελούν όλους τους ενήλικους άνδρες και εξανδραποδίζουν τα γυναικόπαιδα, εγκαθιστώντας στο νησί Αθηναίους εποίκους, όπως αφηγούνται τόσο ο Θουκυδίδης, όσο και ο Διόδωρος.

Στο Λεξικό του Σούδα καταγράφεται, μάλιστα, η παροιμιώδης φράση Λιμὸς Μηλιαῖος για κάθε δύσκολη κατάσταση (ἐπὶ τῶν χαλεπῶν) που οφείλεται στο γεγονός ότι οι Αθηναίοι ταλαιπώρησαν τους Μηλίους πολιορκώντας τους μέχρι λιμοκτονίας. Έτσι, μολονότι οι Μήλιοι πολέμησαν τους Πέρσες στο πλευρό των Ελλήνων στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.) και στις Πλαταιές (479 π.Χ.), καταστράφηκαν έπειτα από τους Aθηναίους. Από τον 6ο αι. π.Χ. μέχρι την απεχθή πολιορκία του 416 π.Χ. η Μήλος έκοβε τα δικά της νομίσματα που απεικόνιζαν τον καρπό της μηλιάς με αναγραφόμενο το όνομα των κατοίκων ΜΑΛΙΟΝ (ΜΗΛΙΩΝ) ή παραλλαγές του. Ωστόσο, ανήκοντας η Μήλος έως το 311 π.X. στη Mακεδονία και έπειτα στην Aίγυπτο, της δίνεται χάρη στον ισχυρό στόλο των Πτολεμαίων η ευκαιρία για νέα οικονομική ανάπτυξη που αποτυπώνεται και στην άνθηση των τεχνών.

Τόσο ο Ηρακλείδης ο Ποντικός και ο Σκύλαξ, όσο ο Αρτεμίδωρος, του οποίου το κείμενο παραδίδει ο Στράβων, ο Διόδωρος, ο Πλίνιος που αποδίδει την ονομασία των νησιών στον κύκλο που σχηματίζουν γύρω από τη Δήλο και ο Αμπέλιος συγκαταλέγουν την πατρίδα των ποιητών του 5ου αι. π.Χ. Διαγόρα και Μελανιππίδη στις Κυκλάδες, ενώ και από τον Στέφανο τον Βυζάντιο καταγράφεται ως νῆσος μία τῶν Κυκλάδων ὁμώνυμον ἔχουσα πόλιν. Ο Πλίνιος παραδίδει μαζί με όσους τα αναφέρουν τα παλαιότερα ονόματα του νησιού: ο στρατηγός Αριστείδης αναφέρει το όνομα Μεμβλίς ή Μιμβλίς, ο Αριστοτέλης το Ζεφυρία, ο Καλλίμαχος το Μιμαλλίς ή Μεμαλλίς κατά τον Σωλίνο Πολυίστορα, ο οποίος τοποθετεί τη Μήλο δίπλα στην Αιολία, και ο Ηρακλείδης το Σίφις ή Ακύτα ή Άκυτος. Ο Στέφανος ο Βυζάντιος, εκτός από το όνομα Ζεφυρία, παραδίδει και το όνομα Βυβλίς, αποδίδοντάς το στους Βύβλιους Φοίνικες, δηλ. τους Φοίνικες από την πόλη Βύβλο, το σημερινό Τζουμπάιλ.

Οι Μήλιοι όφειλαν τον πλούτο τους στον οψιδιανό λίθο και με ανεπτυγμένες τις εμπορικές δραστηριότητες καθώς και τη ναυσιπλοΐα, επιδόθηκαν στην εξαγωγή του οψιδιανού, εφόσον αυτός ήδη από την 6η χιλιετία π.Χ. βρέθηκε στην Πελοπόννησο, την Kρήτη, την Kύπρο, μέχρι και την Aίγυπτο. Τα πετρώματα του νησιού αποτελούν σήμερα αντικείμενο μελέτης επιστημόνων από όλον τον πλανήτη, ενώ όσον αφορά σε περαιτέρω αξιοποίηση ορυκτών κατά την αρχαιότητα, χαρακτηριστική ήταν η χρήση της Μηλίας γης, μιας τιτανιούχου ουσίας κυρίως από καολίνη, ένα αργιλοπυριτικό ορυκτό με χρώμα λευκό ή υπόλευκο, το οποίο χρησιμοποιούσαν ως χρωστική ύλη οι γραφεῖς, δηλ. οι ζωγράφοι, όπως παραδίδει ο Θεόφραστος, μεταξύ των οποίων και ο Απελλής (4ος αι. π.Χ.). Ο Πλίνιος ονομάζει την ουσία αυτή melinum, σημειώνει πως έχει λευκό χρώμα, πως της Μήλου ήταν αρίστης ποιότητας, ενώ εκείνη της Σάμου δεν τη χρησιμοποιούσαν οι Σάμιοι ζωγράφοι εξαιτίας της υπερβολικής της λιπαρότητας.

Ακόμη, ο Πλίνιος αναφερόμενος στις αξιοσημείωτες ιδιότητες του θείου που ασκεί μεγάλη δύναμη σε πάρα πολλές άλλες ουσίες, σημειώνει πως εμφανίζεται στα Αιολικά ηφαιστειακά νησιά μεταξύ Σικελίας και Ιταλίας, επισημαίνει ωστόσο πως το πιο διάσημο ήταν εκείνο της Μήλου. Την ίδια στιγμή, o Διόδωρος κάνει λόγο για τα θεραπευτικά και περιβόητα μέταλλα τῆς στυπτηρίας, το διπλό δηλ. θειϊκό άλας του καλίου-αργιλίου που εξάγεται κυρίως από βωξίτη και χρησιμοποιείται, τουλάχιστον σήμερα, στη βαφική, βυρσοδεψία, ιατρική και χημεία. Ο Διόδωρος σημειώνει πως από αυτή την ουσία είχαν μεγάλα κέρδη οι Ρωμαίοι και οι κάτοικοι του νησιού Λιπάρα, καθότι υπήρχε στη Σικελία, δεν υπήρχε όμως πουθενά αλλού στον τότε γνωστό κόσμο, εκτός από τη Μήλο, αν και σε μικρή ποσότητα που δεν επαρκούσε για εξαγωγή.

Τα αξιοθέατα της Μήλου ποικίλλουν και κοσμούν ανά περίοδο το νησί, από τις ιδιαίτερες χάρη στα ηφαιστειακά τους πετρώματα παραλίες, όπως είναι τα λευκά πετρώματα που περιβάλλουν το Σαρακήνικο με την επιπλέον διάβρωση των κυμάτων να έχει δημιουργήσει σπήλαια κατά μήκος της ακτής του, μέχρι και τον επισκέψιμο προϊστορικό οικισμό της Φυλακωπής (περ. 2300 π.Χ.), που συνιστά έναν από τους σημαντικότερους οικισμούς της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο και ιδιαίτερα στις Κυκλάδες, με τις ανασκαφές να έχουν εντοπίσει Μινωικές και Μυκηναϊκές επιρροές.

Επιπλέον, το ρωμαϊκό θέατρο του 1ου αι. μ.Χ. μαζί με το προγενέστερο ελληνιστικό του τμήμα (3ος αι. π.Χ.), το πασίγνωστο άγαλμα της Αφροδίτης (Λούβρο) της ελληνιστικής εποχής, το άγαλμα του Ποσειδώνα και του Απόλλωνα, όπως και του έφιππου στρατηγού (Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών) και το άγαλμα του Ασκληπιού (Βρετανικό Μουσείο). Ακόμη, τις μεγαλύτερες στον ελλαδικό χώρο και από τις πιο αξιόλογες σε παγκόσμιο επίπεδο μυστηριακές κατακόμβες της Μήλου του 1ου αι. μ.Χ., και φυσικά το Ενετικό της κάστρο του 13ου αιώνα στον λόφο της Χώρας της Μήλου Πλάκας, το οποίο συντροφεύουν η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Παναγία Θαλασσίτρα που φιλοξενεί εντός της εικόνες του 17ου αιώνα.

Πλήθος ιαματικών λουτρών και θερμών πηγών με γλυκά νερά κατά την καταγραφή του Αθήναιου, που οφείλονται στην έντονη μεταηφαιστειακή υδροθερμική δράση του εδάφους του νησιού, έλκουν περαιτέρω το ενδιαφέρον του επισκέπτη της Μήλου με το εξωτικό κάλλος αλλά και με αξία περιβαλλοντολογική, καθώς όλη σχεδόν η δυτική Μήλος ανήκει στο Δίκτυο Natura 2000. Η νοτιοδυτική πλευρά της συνιστά βιότοπο της μεσογειακής φώκιας και της εντόπιας οχιάς και σαύρας, ενώ η Αχιβαδόλιμνη αποτελεί τον μεγαλύτερο υγρότοπο των Κυκλάδων και φιλόξενο σταθμό μεταναστευτικών πτηνών.

Επιπλέον, αφθονία φυτών, βοτάνων και αγριολούλουδων πλαισιώνουν με τον ομορφότερο τρόπο έναν σπάνιο βιότοπο με αιωνόβια δέντρα, το δάσος οριζοντιόκλαδων κυπαρισσιών. Παράλληλα, εκτός από βιότοπος, η Μήλος με τα γεωλογικά της μνημεία όπως είναι οι κυρίως από ανδεσίτη ηφαιστειακοί δομοί της, με τα 250 και πλέον γεωσημεία και γεωτόπους, συνιστά συνάμα και περιοχή με εξαιρετικές δυνατότητες Γεωτουρισμού και Μεταλλευτικής Περιήγησης. Επαναστατική από την αρχαιότητα η Μήλος έναντι κάθε μορφής υποταγής, ήταν ένα από τα νησιά των Κυκλάδων που πρωτοστάτησαν στην Ελληνική Επανάσταση και το 1832 ενώθηκε με την Ελλάδα. Το νησί διαθέτει Αρχαιολογικό Μουσείο, Λαογραφικό, Μεταλλευτικό, Εκκλησιαστικό και Ναυτικό.

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ