ΚΑΣΟΣ

Κατά τον Τρωικό πόλεμο και ήδη στον Όμηρο, το νησί συγκαταλέγεται στον κατάλογο των ελληνικών δυνάμεων, στον οποίο αρχηγοί 30 πλοίων των δυνάμεων της Νισύρου, της Καρπάθου, της Κάσου, της Καλύμνου και της Κω ήταν οι γιοι του Ηρακλείδη Θεσσαλού Φείδιππος και Άντιφος. Ο Σκύλαξ τοποθετεί την Κάσο μεταξύ άλλων μαζί με την Τήλο και τη Χάλκη στην Καρία, ενώ ο Στράβων συγκαταλέγει στο Καρπάθιο Πέλαγος μεταξύ Ρόδου, Κω και Κρήτης ανάμεσα σε άλλα νησιά και την Κάσο, τοποθετώντας την στις Σποράδες. Παράλληλα, τη συμπεριλαμβάνει στον ομηρικό κατάλογο των ελληνικών δυνάμεων του Τρωικού πολέμου. Περαιτέρω, ο Στράβων γράφει πως η Κάσος απέχει από την Κάρπαθο 70 στάδια και 250 από το ακρωτήριο Σαμώνιο της Κρήτης (σημ. Κάβο Σίδερο), πως είχε ομώνυμη πόλη και κάνει λόγο για νήσους Κασίων πέριξ αυτής. Ο Πλίνιος καταγράφει την Κάσο ανάμεσα στην Ηρακλειά και την Κίμωλο και αναφέρει το παλαιότερο όνομά της Αστράβη που σημαίνει σέλα. Το Αστράβη έχει προφανώς υπόψη του και ο Στέφανος, ο οποίος καταγράφει και το Άμφη, έχοντας υπόψη του τον Ηρωδιανό. Παράλληλα, μετά τον Πλίνιο και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στο έργο του Γεωγραφική Ὑφήγησις κάνει λόγο για πόλη της Κάσου.

Σε αντίθεση με τον Στράβωνα, στην Καθολική του Προσωδία ο Ηρωδιανός, του οποίου το κείμενο αντιγράφει ο Στέφανος ο Βυζάντιος, τοποθετεί την Κάσο στις Κυκλάδες, ενώ τη συγκαταλέγει κι αυτός στις ελληνικές δυνάμεις του ομηρικού καταλόγου, παραπέμποντας στο κείμενο του Ομήρου. Ενώ όμως στον Ηρωδιανό ο Κάσος καταγράφεται ως γιος του Κλεόχου, στον Στέφανο καταγράφεται ως πατέρας του Κλεόχου. Πράγματι, όπως σημειώνουν ο Παυσανίας τον 2ο αι. μ.Χ., ο Ιωάννης Μαλάλας τον 6ο αι. μ.Χ. στη Χρονογραφία του, όπως και ο Γεώργιος Σύγγελος ή Σύγκελλος τον 8ο-9ο αι. μ.Χ. στο Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ανάμεσα στα παιδιά του θεού-ποταμού Ινάχου και βασιλιά του Άργους ήταν και αυτός ο Κάσος, ο οποίος είχε ιδρύσει και μια Κρητική αποικία. Φαίνεται πως η άποψη του Παυσανία και των Βυζαντινών λογίων είναι η ορθή, διότι επικυρώνει τη δωρική καταγωγή της Κάσου, εφόσον με την κάθοδο των Δωριέων γύρω στο 1.100 π.Χ. το Άργος γίνεται από τις πρώτες πόλεις της Πελοποννήσου που περνούν στην εξουσία τους. Άλλωστε, όχι μόνο υπάρχει οροπέδιο στην Κάσο ονόματι Άργος, αλλά σήμερα θεωρείται ορθό πως η Κάσος αποικήθηκε από Δωριείς της Αργολίδας.

Ο Στέφανος αναφέρει ακόμη πως από τον Κάσο ή από το ομώνυμό του νησί πήρε το όνομά του και το Κάσιον, ένα όρος της Συρίας ή όρος αλλά και πόλη της Αιγύπτου κοντά στο Πηλούσιο, κάνοντας έτσι νύξη στην αποικιακή δραστηριότητα των Κασίων που λογικά συνέβη κατά τον 7ο ή 6ο αι. π.Χ. Κι ενώ ο Στέφανος μάς πληροφορεί πως στον Κάσο οφείλεται και το ιερό του Κασίου Διός, ο Μαλάλας γράφει πως ο Σέλευκος ο Νικάτορας (354/358-281 π.Χ.) μετά τη νίκη του στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αντιγόνου του Πολιορκητού (382-302 π.Χ.), έκανε θυσία προς τιμήν του Κασίου Διός στο όρος Κάσιον. Την ίδια στιγμή, ο Σύγγελος γράφει στο Ἐκλογὴ Χρονογραφίας πως ο Κάσος μαζί με τον αδελφό του Βήλο ίδρυσαν την Αντιόχεια της Συρίας, ενώ στο Λεξικό του Σούδα διευκρινίζεται σε υποσημείωση πως μολονότι το Κάσιον όρος αναφέρεται από τους αρχαίους γεωγράφους είτε στην Αίγυπτο είτε στη Συρία, ο συγγραφέας του Λεξικού τοποθετεί το Κάσιον όρος και το ιερό του Κασίου Διός στη Σελευκία κοντά στην Αντιόχεια.

Ωστόσο, παρά την ευφάνταστη μυθολογική παράδοση, θεωρείται πιθανό πως το νησί οφείλει το όνομά του στη Φοινικική ρίζα κασ- που σημαίνει αφρός της θάλασσας, έννοια που αποδίδει μεταξύ άλλων η λέξη άχνη, όπως αυτό φαίνεται στον στ. 5.403 της Οδύσσειας. Γι’ αυτό και ο Πλίνιος καταγράφει και το όνομα της Κάσου Άχνη. Πράγματι, κι ενώ τα πρωιμότερα ίχνη κατοίκησης της Κάσου ανάγονται στην 4η και 3η χιλιετία π.Χ., το νησί κατοικήθηκε από Φοίνικες κατά τη 2η π.Χ. χιλιετία, στα μέσα περίπου της οποίας (1450 π.Χ.) υπάρχουν ίχνη οικισμών με έντονα Μινωικά στοιχεία γύρω από τον κόλπο Χέλατρο, στα νοτιοδυτικά του νησιού. Τα ευρήματα της κεραμικής στο Χέλατρο υποδεικνύουν την κατοίκησή του κατά την Κλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο.
Τον κύριο όμως οικιστικό του πυρήνα από τα Μυκηναϊκά χρόνια (1700-1100 π.Χ.) έως και την παλαιοχριστιανική εποχή και με συνεχή κατοίκηση όλους αυτούς τους αιώνες, συνιστά η αρχαία πόλη Κάσος, το σημερινό Πόλιον ή Πόλι, γύρω από το ύψωμα της Μυκηναϊκής ακρόπολης στον λόφο Κάστρο, στο βόρειο τμήμα του νησιού. Από την ακρόπολη σώζονται υπολείμματα του τείχους Κλασικής ή Ελληνιστικής περιόδου, ενώ μια πλακοστρωμένη οδός οδηγούσε στο παλιό λιμάνι του Εμπορειού. Περαιτέρω, τα ευρήματα της κεραμικής στη θέση υποδεικνύουν την κατοίκησή της από τα Γεωμετρικά έως τα Ρωμαϊκά χρόνια.

Τον 5ο αι. π.Χ. η Κάσος είναι μέλος της Δηλιακής Συμμαχίας, όπως αυτό βεβαιώνουν οι φορολογικοί κατάλογοί της, ενώ ο Πλίνιος τη συγκαταλέγει μετέπειτα στα νησιά των Ροδίων καταγράφοντάς την αμέσως μετά την Κάρπαθο που ονομάτισε το ομώνυμο πέλαγος. Σχετικά με το πότε συνέβη η ενσωμάτωση της Κάσου στο Ροδιακό κράτος terminus post quem παρέχει επιγραφή της Δήλου από τα μέσα του 3ου αι. π.Χ., στην οποία η εμφάνιση Κασίων θεωρών υποδηλώνει την πόλη της Κάσου ανεξάρτητη έως τότε. Βάσει, μάλιστα, περαιτέρω επιγραφών η ενσωμάτωσή της έγινε μάλλον λίγο πριν τα μέσα του 2ου αι. π.Χ.

Αναφορικά με τις λατρευτικές δραστηριότητες του νησιού, εφόσον μεταξύ άλλων έχουν βρεθεί και ίχνη από βωμό, για λατρευτικούς σκοπούς χρησιμοποιήθηκε το σπήλαιο της Ελληνοκαμάρας με φυσικό άνοιγμα, το οποίο είχε κλειστεί με τοιχοδομή κατά τον 5ο ή 4ο π.Χ. αιώνα. Την ίδια στιγμή, μια Κρητική επιγραφή του 2ου αι. π.Χ. αναφέρει στον οικισμό του Κάστρου ιερό του Απόλλωνα Τεμενίτη, επίθετο του Απόλλωνα που οφείλεται στο ιερό του τέμενος στις Συρακούσες, όπως γράφει ο Θουκυδίδης. Από άλλες, παράλληλα, αναθηματικές επιγραφές των 4ου-1ου αι. π.Χ. προκύπτουν στοιχεία για λατρεία των θεών της Σαμοθράκης και των Νυμφών στη θέση Γράμματα ή Ελληνικά Γράμματα όπου χρονηλατούν αναθηματικές επιγραφές ναυτικών χαραγμένες στον βράχο, του Ασκληπιού στο Εμπορειό, της Ίσιδος και του Σεράπιδος στην ευρύτερη περιοχή του Εμπορειού και της Παναγίας.

Στην περιοχή πέριξ του όρμου του Εμπορειού έχει εντοπισθεί μια παλαιοχριστιανική βασιλική χτισμένη με αρχαία υλικά, ενώ στη θέση Χοχλακούλια κοντά στην παλαιοχριστιανική βασιλική του Εξεστράτηκου (Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ), έχουν αποκαλυφθεί τρεις τάφοι του 5ου ή 6ου μ.Χ. αιώνα. Περαιτέρω, και όσον αφορά σε Βυζαντινά μνημεία του νησιού, τα ερείπια του Βενετσιάνικου κάστρου της Κάσου βρίσκονται σε ύψωμα κοντά στο χωριό Παναγία, όπου και η Βυζαντινή εκκλησία της Θεοτόκου με έξι συνεχόμενα παρεκκλήσια γνωστά ως Έξι εκκλησίες.
Των Ρωμαίων, των Βυζαντινών και των Αράβων, έπονται ως κατακτητές της Κάσου οι Ενετοί της Κρήτης (1207). Τα Δωδεκάνησα στις αρχές του 14ου αι. περιέρχονται στην κυριαρχία των Ιωαννιτών Ιπποτών με εξαίρεση την Κάσο, την Κάρπαθο και την Αστυπάλαια. Από τον 14ο αι. έως και τον 16ο, οπότε και τα Δωδεκάνησα κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς, η Κάσος μαζί με την Κάρπαθο ανήκε στην Ενετική οικογένεια Κορνάρο. Την Τουρκική κατοχή διέκοψε για λίγο η Ρωσική (1768-1774), ενώ έπειτα από την Τουρκοαιγυπτιακή επίθεση εναντίον της, η Κάσος θα σφραγίσει ανεξίτηλα τη μνήμη με το Ολοκαύτωμά της το 1824, μετά το απεχθές γεγονός του οποίου ο πλοίαρχος της Αιγύπτου Ισμαήλ Γιβραλτάρ σε συνάντησή του με τον Γάλλο ναύαρχο Δεριγνύ δήλωσε πως η Κάσος σβήστηκε από τον χάρτη.

Ακολούθησε η κατάληψη των Δωδεκάνησων από τους Ιταλούς (1912-1943), αμέσως μετά από την έναρξη της οποίας η Κάσος συγκαταλέγεται μαζί με την Κάρπαθο και την Αστυπάλαια στα βενετικά νησιά από τον Ιταλό συγγραφέα Giuseppe Gerola, που διαίρεσε τις δεκατρείς Σποράδες σε τρεις ομάδες νησιών. Ακολουθώντας τη μοίρα και των υπολοίπων Δωδεκανήσων, υφίσταται και τη σύντομη γερμανική και βρετανική κατοχή (1943-1947) έως ότου περιέρχεται πλέον στην Ελλάδα μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα μόλις δύο χρόνια έπειτα από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στις 10/2/1947 με τη Συνθήκη των Παρισίων (Συνθήκη Ειρήνης με την Ιταλία). Η Ηρωική Νήσος Κάσος όχι μόνο δεν αφανίζεται από τον χάρτη, αλλά εμφανίζεται να κυματίζει υπερήφανα το παρελθόν της, σημαία της ιστορίας της.