ΧΙΟΣ

Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Χίο έχουν ανακαλύψει ίχνη κατοίκησης από τη Νεολιθική εποχή (6000-5000 π.Χ.). Από την κτηνοτροφία, την αλιεία και το κυνήγι ως κύριες ενασχολήσεις, την εποχή του Χαλκού (2800-1100 π.Χ.) οι κάτοικοι του νησιού προχωρούν στη χρήση των μετάλλων και την ίδρυση οχυρωμένων αστικών κέντρων. Οι παλαιότεροι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Πελασγοί, οι οποίοι έφθασαν από τη Θεσσαλία όπως παραδίδει ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων, οι Κάρες και οι Λέλεγες, ενώ αργότερα, κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) εγκαταστάθηκαν οι  Ίωνες που αναμείχθηκαν με τους Δωριείς και τους προερχόμενους από τη Λέσβο Αιολείς. Μολονότι ο Εκαταίος ο Μιλήσιος κάνει λόγο για φερώνυμες μυθικές μορφές – ονοματοδότες του νησιού ή και για το σύνηθες στο νησί καιρικό φαινόμενο της χιονόπτωσης, στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις ο Παυσανίας μας πληροφορεί πως μεταξύ άλλων φύλων εποίκησαν τη Χίο και οι Ευβοείς Άβαντες κατά τη βασιλεία του πρώτου μυθικού βασιλιά της Χίου Οινοπίωνα.

Καλά έκανε κι άφησε ο Θησέας την Κρήσσα Αριάδνη στη Νάξο, κι εκείνη σώθηκε από τον Διόνυσο που της χάρισε ανάμεσα σε άλλους γιους τον βασιλιά της Χίου Οινοπίωνα. Ο Διόδωρος Σικελιώτης παραδίδει πως τον Οινοπίωνα, τον γιο της Αριάδνης και κόρης του Μίνωα, τον όρισε ως κύριο της Χίου ο Ραδάμανθυς.  Ωστόσο, όχι μόνο αναφέρει πως είναι γιος του Διονύσου αλλά και πως έμαθε τα πάντα για την οινοποιΐα από τον πατέρα του. Κι αυτός έμαθε με τη σειρά του τους κατοίκους τα πάντα για την αμπελοκαλλιέργεια και την παραγωγή του καλύτερου κόκκινου κρασιού, του Αριούσιου οίνου, που οφείλει το όνομά του στην αριά, ένα σπάνιο είδος δέντρου μεταξύ βελανιδιάς και πρίνου που φύεται μεταξύ άλλων και στα ορεινά της Χίου και πάνω στην οποία ανερριχώντο τα κλήματα της περιοχής. Ο Αριούσιος οίνος έμελλε να γίνει τέτοιο σύμβολο πολυτέλειας, ώστε ο λατίνος ποιητής Οράτιος να παρουσιάσει τον 1^ο αι. π.Χ. το κρασί της Χίου συνοδευτικό μιας εξαιρετικά πολυδάπανης και μεγαλοπρεπούς δεξίωσης. O Αθήναιος χαρακτηρίζει τον αριούσιο οίνο χαριέστατον, ο Στράβων αναφέρεται στις ορεινές περιοχές της ΒΔ Χίου με τον όρο Ἀριουσία χώρα χαρακτηρίζοντας τον οίνο της ἄριστον, ενώ στον Ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα η Χίος χαρακτηρίζεται ως το πιο εύφορο από τα νησιά.

Άλλα της παλαιότερα ονόματα είναι το Αἴθλη που παραδίδει ο Θεόγνωστος τον 9^ο αι. μ.Χ. αλλά και το λεξικό του Σούδα και το Αἰθάλη που αναφέρεται στο λεξικό του Ψευδο-Ζωναρά, γι’ αυτό και ο Στέφανος ο Βυζάντιος καταγράφει νωρίτερα πως το Αιθαλίτης σημαίνει Χιώτης, ενώ πολύ ενδιαφέρουσα είναι είναι η διαφορά που συνίσταται ανάμεσα στο Χίος και το Χιός, ανάλογα δηλ. με τη θέση του τόνου, φαινόμενο με το οποίο ασχολήθηκε ο Ιωάννης ο Φιλόπονος, κατά τον οποίο το δεύτερο σημαίνει την κατάδυση των όφεων. Αυτό σχετίζεται και με το αρχαίο όνομα της Χίου Οφιούσα, επειδή το νησί είχε πολλά ερπετά, όπως αναγράφεται στο αρχαίο σχόλιο στα Φαινόμενα του Αράτου που αφορά στον Ωρίωνα, τον οποίο είχε καλέσει ο Οινοπίωνας για να απαλλάξει το νησί από τα άγρια θηρία.

Ἡ ἐπιφανεστάτη νῆσος τῶν Ἰώνων, ἔχουσα καὶ πόλιν ὁμώνυμον, θα γράψει χαρακτηριστικά ο Στέφανος ο Βυζάντιος για τη Χίο. Οι Ίωνες διακρίθηκαν ως έμποροι και ναυτικοί, αλλά και πρωτοπόροι στα γράμματα και τις τέχνες και κατέστησαν τη Χίο μεγάλη ναυτική δύναμη, ένα από τα μεγαλύτερα σημεία εξαγωγής οίνου, μία από τις δώδεκα πόλεις – κράτη που συμμετείχαν στο Κοινό των Ιώνων, πόλη με δημοκρατικό πολίτευμα παρόμοιο με εκείνο που είχε ιδρύσει ο Σόλων ο Αθηναίος ήδη από τον 6^ο π.Χ. αιώνα και πόλη που συμμετείχε ενεργά στην Ιωνική Επανάσταση εναντίον των Περσών (499 π.Χ.).

Η Χίος είναι η πατρίδα των αρχαίων μαθηματικών του 5^ου αι. π.Χ. Οινοπίδη και Ιπποκράτη και όπως γράφει ο Στράβων και του τραγικού ποιητή του 5^ου αι. π.Χ. Ίωνα, του ιστορικού και ρήτορα του 4^ου αι. π.Χ. Θεόπομπου, του οποίου τη φιλαλήθεια εξαίρει ο Αθήναιος, και του ρητοροδιδάσκαλου και επιγραμματοποιού ομοίως του 4^ου αι. π.Χ. Θεόκριτου. Μάλιστα, πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται πως η Χίος είναι η γενέτειρα και του ίδιου του Ομήρου, όπως υπονοεί ο αλεξανδρινός ποιητής Θεόκριτος στο 7^ο Ειδύλλιό του γράφοντας Χῖος ἀοιδός ή έστω διέμενε εκεί, όπως γράφει ο Στράβων. Ο Σωλίνος Πολυίστωρ καταγράφει πως η Χίος ξεπερνά σε σημαντικότητα τα άλλα νησιά επειδή διαθέτει τον τύμβο του Ομήρου, ενώ ο Στέφανος ο Βυζάντιος παραδίδει τον ισχυρισμό αρχαίων ιστορικών, μεταξύ αυτών και του Εφόρου (FGrH 70) πως ο Όμηρος έγραφε τα έπη του στην πόλη Βόλισσο της Χίου.

Σήμερα η Ἀριουσία χώρα εκτός από την εξαγωγή ελαιόλαδου και σύκου, κάνει την υπόλοιπη Ελλάδα υπερήφανη για τα μαστιχόδεντρά της που φύονται αποκλειστικά στα εδάφη της. Ο Πλίνιος αναφέρεται στην εξαιρετικής ποιότητας λευκή μαστίχα Χίου, που κόστιζε, όπως γράφει, 10 δηνάρια τη λίβρα (329 γρ.). Κι ενώ η Χίος συνεχίζει πατροπαράδοτα να οφείλει τη διεθνή της φήμη στην ποιότητα της ναυτιλίας και του οίνου της, όσον αφορά σε αρχιτεκτονικά μνημεία, ξεχωρίζουν αρκετοί οικισμοί γνωστοί για τα μεσαιωνικά τους χαρακτηριστικά, όπως τα Μεστά και το Πυργί, με το δεύτερο να φιλοξενεί το σπίτι του Χριστόφορου Κολόμβου, όπου συγκέντρωσε και Χιώτες ναυτικούς, προκειμένου να ξεκινήσει το ταξίδι του προς τις Δυτικές Ινδίες. Το εξίσου μεσαιωνικού χαρακτήρα ορεινό χωριό Πιτυούς στηρίζει κατά κάποιον τρόπο την αρχαία ονομασία της Χίου Πιτυούσα, δηλ. πευκόφυτη, την οποία αναφέρει ο Στράβων.

Τον 11^ο αι. μ.Χ. και επί Κωνσταντίνου Θ’ του Μονομάχου, ξεκίνησε η οχύρωση του νησιού λόγω της σημαντικής στρατηγικής του θέσης και μοιραία η κατασκευή του Κάστρου της Χίου, αλλά και της Νέας Μονής, του τοιχογραφημένου μοναστηρίου που έχει χαρακτηριστεί μνημείο εθνικής κληρονομιάς αλλά και Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO. Παράλληλα, οι ανεμόμυλοι του νησιού που κοσμούν το βόρειο τμήμα της πόλης της Χίου συνιστούν για την τοπική κοινωνία ένα μνημείο μεγάλης ιστορικής αξίας, ενώ η δημόσια Ιστορική Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής» αναδεικνύεται ως μία από τις σημαντικότερες στην Ελλάδα.

Η Χίος θα εμπνεύσει την τέχνη εικαστική και λογοτεχνική να δέσει σφιχτά στη μνήμη το μελανό γεγονός της σφαγής της από τον οθωμανικό στρατό το 1822, χαρίζοντας στη θέαση του κοινού τον διάσημο και ομώνυμο πίνακα του Γάλλου ζωγράφου Ευγένιου Ντελακρουά (Eugène Delacroix‎ – 1824) και το μυθιστόρημα Λουκής Λάρας του Δημητρίου Βικέλα (1879).  Κι επειδή κάθε καταστροφή προμηνύει εκ φύσεως και μία ανάκαμψη, έναν ακριβώς αιώνα μετά τη σφαγή της Χίου θα καταφύγουν στο νησί πολλοί Μικρασιάτες για να δημιουργήσουν νέους οικισμούς, όπως το Βαρβάσι.

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ