ΚΩΣ

Ήδη στον ομηρικό κατάλογο των ελληνικών δυνάμεων του Τρωικού πολέμου (βλ. Ομ. Ιλ. 2.677), η Κως, όπως καταθέτει ο Στέφανος ο Βυζάντιος, καταγράφεται ως πόλη του Ευρυπύλου, γιου του Ποσειδώνα και της Αστυπάλαιας, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο. Ο μυθογράφος έχει προφανώς υπ’ όψιν του τους στ. 14.255 και 15.28 της Ιλιάδας, όπου ο Ύπνος και ο Δίας αντίστοιχα απευθυνόμενοι στην Ήρα, της θυμίζουν πως όταν ο Ηρακλής επέστρεφε από την Τροία εκείνη τον ταλαιπώρησε με θύελλες θέλοντας το κακό του και τελικά τον έσπρωξε στης Κως τ’ αρχοντονήσι. Εκεί οι Κώοι, συνεχίζει ο Απολλόδωρος, νομίζοντας πως είχε ληστρικές διαθέσεις προσπάθησαν να τον διώξουν, όμως αυτός τη νύχτα μπήκε στην πόλη και σκότωσε τον Ευρύπυλο. Και βέβαια, η κεφαλή του Ηρακλή γενειοφόρου ή μη, συχνά μαζί με το δέρμα λεοντοκεφαλής, κοσμεί αργυρά νομίσματα του 4ου αι. π.Χ., στα οποία μαρτυρείται και το εθνικό βραχυγραφημένο ή μη (ΚΩΙ ή ΚΩΙΩΝ).

Σύμφωνα με το πληρέστερο αρχαίο σχόλιο στον στ. 14.255 της Ιλιάδας που καταθέτει προγενέστερα ο Φερεκύδης, αφότου ο Ηρακλής σκότωσε τον Ευρύπυλο και τους γιους του στην Μεροπίδα Κω, έκανε με τη Χαλκιόπη τον βασιλιά της Κω Θεσσαλό. Γι’ αυτό και φτάνοντας έγκυος η Λητώ στην Κω, ο Καλλίμαχος την καταγράφει ως ιερό μυχό της ηρωίδας Χαλκιόπης. Αλλά και ο Παυσανίας καταθέτει πως όταν ο Ηρακλής ξεβράστηκε ναυαγός στο ακρωτήριο Λακητήρας της Κω, σε απόσταση 60 μιλίων από τη Νίσυρο, ήρθε αντιμέτωπος με κάποιον Ανταγόρα, πως επήλθε μάχη μεταξύ των Μερόπων και των Ελλήνων και πως νικητής ο Ηρακλής παντρεύτηκε την κόρη του Ευρυπύλου Χαλκιόπη.

Ενώ στον Ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα (στ. 42) η Κως καταγράφεται ως πόλις Μερόπων ἀνθρώπων, ο Ηρωδιανός εξηγεί στην Καθολική του προσωδία πως το νησί ονομαζόταν Μεροπίς από τον γηγενή Μέροπα, τον προγενέστερο του Ευρυπύλου, του οποίου η σύζυγος ήταν η κόρη του Μέροπα Κλυτία. Αλλά ποιος ήταν αυτός ο Μέροπας; Ο Στέφανος ο Βυζάντιος εμπλουτίζοντας την πληροφορία του Ηρωδιανού καταθέτει πως από τον Μέροπα, τον γιο του σχετιζόμενου τόσο με τον θεσσαλικό όσο και τον αργείο μυθικό κύκλο Τρίοπα, ονομάστηκαν Μέροπες οι Κώοι και το νησί Μεροπίς, ενώ Κως ονομάστηκε μετέπειτα από την κόρη του Μέροπα Κω. Σε αυτές τις πληροφορίες ο Ευστάθιος στα σχόλιά του στην Ιλιάδα προσθέτει πως το νησί αρχικά ονομάστηκε Μερόπη καὶ Μεροπηῒς είτε από τον Μέροπα είτε από το γένος των Μερόπων.

Όμως και στην αρχαιότητα το νησί καταγράφεται Κως Μεροπίς εκτός από τον Φερεκύδη και σε Θουκυδίδη, Στράβωνα, Αίλιο Αριστείδη και Παυσανία, Μεροπίς γῆ στον ιστορικό Θεόπομπο του 4ου αι. π.Χ., και Μεροπίς στον Διόδωρο. Ο Πλίνιος γράφει πως λεγόταν Μερόπη, Κέα σύμφωνα με κάποιον Στάφυλο, Μεροπίς σύμφωνα με κάποιον Διονύσιο και έπειτα Νυμφαία, λόγω του πλούσιου υδάτινου στοιχείου της που παραπέμπει στις μυθικές Νύμφες. Παρά τις ετυμολογίες που βασίζονται αιτιολογικά στη μυθολογία, η Κως σύμφωνα με σύγχρονη ετυμολογία οφείλει ίσως το όνομά της στην καρική λέξη κοίον, δηλ. πρόβατο λόγω της διαδεδομένης εκτροφής δασύτριχων προβάτων. Άλλωστε, και ο Ευστάθιος στα σχόλιά του στην Ιλιάδα καταθέτει ήδη από τον 12ο αι. την εναλλακτική ερμηνεία του ονόματος του νησιού από το κόον που σημαίνει πρόβατο, επειδή το νησί ήταν πολυπρόβατο, ενώ μηλοτρόφο χαρακτηρίζει την Κω ο Μελέτιος.

Σε αρχαία σχόλια στον Διονύσιο τον Περιηγητή ανάμεσα στις Σποράδες που ονομάστηκαν τότε έτσι λόγω της μικρής μεταξύ τους απόστασης και επειδή ήταν ριγμένες σαν σπέρματα, συγκαταλέγεται και η Κως, την οποία περιλαμβάνει νωρίτερα ο Σκύλαξ ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις της Καρίας, ενώ ο Στέφανος καταθέτει και το παλαιότερο όνομά της Καρίς σύμφωνα με τον Ελλάνικο. Άλλωστε, ο γιος του Ηρακλή και βασιλιάς της Κω Θεσσαλός κατέκτησε την Κάλυμνο και τη Νίσυρο, νησιά που πρωτύτερα ομοίως κατοικούσαν Κάρες, όπως γράφει ο Διόδωρος. Και πράγματι, η Κως πρωτοκατοικήθηκε κατά τους προϊστορικούς χρόνους αρχικά από Κάρες. Κατά τον 10ο αι. π.Χ. όμως αποικίστηκε από Επιδαυρίους Δωριείς σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι οποίοι σίγουρα μετέφεραν στο νησί τη λατρεία του μεγάλου θεού της Επιδαύρου, του Ασκληπιού.

Εξάλλου, τα σημερινά Δωδεκάνησα ανήκουν στη Μικρασιατική Δωρίδα, περιοχή στην οποία εγκαταστάθηκαν Δωριείς κατά τον Α’ Ελληνικό Αποικισμό. Και βέβαια, η δωρική εξίσου Νίσυρος δεν ήταν παρά κομμάτι της Κω που απέσπασε με την τρίαινά του ο Ποσειδώνας καταδιώκοντας τον Γίγαντα Πολυβώτη και τον συνέθλιψε με αυτό σχηματίζοντας το νησί. Κατά τον 7ο-6ο αι. π.Χ. η πόλη της Κω συνιστούσε μαζί με τις αρχαίες πόλεις της Ρόδου Ιαλυσό, Κάμειρο και Λίνδο (βλ. Ρόδος), της Κνίδου και της Αλικαρνασσού τη Δωρική Εξάπολη και έπειτα Πεντάπολη μετά τον αποκλεισμό της Αλικαρνασσού, όπως γράφει ο Ηρόδοτος. Επρόκειτο για έναν συνασπισμό Δωριέων που τελούσαν από κοινού τις εορτές τους στο Τριόπιον, ένα ακρωτήριο της Καρίας κοντά στην Κνίδο, όπου υπήρχε δωρικό ιερό αφιερωμένο στη λατρεία του Απόλλωνα, όπως καταγράφει ο Θουκυδίδης.

Το 500 π.Χ. η Κως κατακτήθηκε από τους Πέρσες, από τους οποίους ελευθερώθηκε το 479 π.Χ. και έγινε μέλος της Δηλιακής Συμμαχίας, στην οποία κατέβαλε φόρους συνολικά 11 φορές. Κατά τον 5ο αι. π.Χ. η Αρτεμισία Α’ της Καρίας και βασίλισσα της υποτελούς στους Πέρσες Αλικαρνασσού, όπως διηγείται ο Ηρόδοτος, είχε στην εξουσία της τον στόλο της Αλικαρνασσού, της Κω, της Νισύρου και της Καλύμνου, παρέχοντας πέντε καράβια. Κατά τον 5ο-4ο αι. π.Χ. (460-377) αφήνει ανεξίτηλα τα ίχνη του ο Κώος θεμελιωτής της ορθολογικής και πατέρας της σύγχρονης ιατρικής Ιπποκράτης, του οποίου τη μυθική γενεαλογία αρχομένης από Ασκληπιού καταθέτει ο Τζέτζης στις Χιλιάδες του. Σύμφωνα με επιγραφή της βουλῆς και του δάμου της Κω, οι Ασκληπιάδες των Ελληνιστικών χρόνων, δηλ. οι απόγονοι και οι ιερείς του Ασκληπιού, έπονται του Ασκληπιού κατά 35 γενιές, ενώ του Ηρακλή κατά 50.
Ο Στράβων αναφερόμενος στο Ασκληπιείο της Κω που βρισκόταν στο προάστειο της πόλης, καταθέτει ενδιαφέρουσες πληροφορίες, όπως ότι ανάμεσα στα αναθήματα που περιείχε ήταν και δύο πίνακες του Κώου ζωγράφου Απελλή (370-306 π.Χ.), ο Αντίγονος και η αναδυόμενη Αφροδίτη, η οποία στην εποχή του είχε μεταφερθεί στη Ρώμη. Ακόμη, αναφερόμενος στον Ιπποκράτη με τη φράση ἐνδόξων Κῶιος ἀνὴρ μαζί μεταξύ άλλων με τον γιατρό Σίμο και τον ποιητή-κριτικό Φιλητά, καταθέτει πως εκεί δίδαξε ιατρική. Ο Μελέτιος γράφει πως οι Κώοι έδειχναν ακόμη στην εποχή του τα λείψανα της οικίας του Ιπποκράτη. Σήμερα, ο περίφημος πλάτανος του Ιπποκράτη, καθότι περίπου 500 ετών, θεωρείται πως αντικατέστησε το δέντρο κάτω από το οποίο ο Κώος γιατρός δίδασκε τους μαθητές του.

Τα Τεμένη της Υγείας ή αλλιώς Ασκληπιεία, πολλές φορές κτισμένα κοντά σε θερμές ή ιαματικές πηγές, ήταν χώροι λατρείας του Ασκληπιού, χώροι ίασης αλλά και διδασκαλίας της ιατρικής. Σήμερα, τα νοτιοδυτικά της σημερινής πόλης της Κω σωζόμενα ερείπια του Ασκληπιείου της Κω, του αρχαιότερου ναού του Ασκληπιού κι ενός από τα πιο φημισμένα του αρχαίου κόσμου, χρονολογούνται στον 4ο π.Χ. αιώνα. Στον χώρο του Ασκληπιείου, στον οποίο υπήρχε και ναός της Δήμητρας και ιερή πηγή, προϋπήρχε κατά τον 5ο αι. π.Χ. ένα ιερό του Απόλλωνα Κυπαρισσίου, ενώ στην Αλάσαρνα υπήρχε ναός του Πυθίου Απόλλωνα του 6ου-4ου π.Χ. αιώνα.

Μεγάλη ακμή γνωρίζει η Κως κατά τον 4ο αι. π.Χ. κυρίως ύστερα από την ίδρυση της νέας πρωτεύουσας κοντά στο Σκανδάρι, στη θέση της σημερινής πρωτεύουσας του νησιού, με πολυτελή τείχη και αξιόλογο λιμένα. Αυτό συνέβη μετά τον συνοικισμό τουλάχιστον δύο προϋπαρχουσών πόλεων, της Αστυπάλαιας, της παλαιάς πρωτεύουσας του νησιού και της Κω-Μεροπίδας κατά το 366/365 π.Χ., γεγονός που αφηγούνται ο Διόδωρος και ο Στράβων. Ο Αριστοτέλης γράφει πως το πολίτευμα της Κω ήταν δημοκρατία που ανετράπη από δημαγωγούς και πως ύστερα αντικαταστάθηκε από ολιγαρχία. Ωστόσο, η δημοκρατία επανήλθε στο νησί ίσως το 332, ένα έτος ύστερα από την κατάκτησή του από τον Μ. Αλέξανδρο.

Εκτός από το Ασκληπιείο, η αρχαία αγορά της Κω του 5ου αι. π.Χ. με σημαντικότερα ερείπιά της εκείνα των ναών της Αφροδίτης και του Ηρακλή, αλλά και μια βασιλική του 5ου αι. μ.Χ., όπως και το Χαρμίλειον, τον μνημειακό τάφο του εντόπιου ηρωα Χαρμύλου του 3ου αι. π.Χ. στο Χαρμύλι του χωριού Πυλί, είναι μερικοί από τους θησαυρούς του νησιού. Επιπλέον, τα ερείπια του Ελληνιστικού θεάτρου, μια στοά δίπλα στο λιμάνι, ο βωμός του Διονύσου του 2ου αι. π.Χ., η Ρωμαϊκή οικία (casa Romana) με εντυπωσιακές τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δαπέδου, το Ρωμαϊκό ωδείο, το γυμνάσιο (γυμναστήριο) του 2ου αι. π.Χ., το στάδιο και τα Ρωμαϊκά λουτρά εμπλουτίζουν το πολιτιστικό κάλλος της Κω. Σχετικά με τα αρχαιόθεν γνωστά της αγαθά, περίφημο ήταν το κρασί της, όπως μαρτυρά ο λατίνος ποιητής Οράτιος, καθώς και τα πορφυρά Κώα φορέματα, τα λεπτά (vestes tenues) και διαφανή, όπως μαρτυρούν οι εξίσου λατίνοι Τίβουλλος και Προπέρτιος.

Η Κως κατακτήθηκε από Ρωμαίους και Βυζαντινούς, λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς τον 11ο αι. κι ύστερα πέρασε στα χέρια των Γενοβέζων, των Ενετών και το 1314 των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, επί των οποίων το νησί ονομάστηκε Lango (Λάγγο). Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη, γνωστοί αργότερα ως «Ιππότες της Μάλτας», κυβέρνησαν τα Δωδεκάνησα με έδρα τη Ρόδο μέχρι την εκδίωξή τους από τους Οθωμανούς (1522), γι’ αυτό και ο Μελέτιος γράφει πως η Κως ἐξουσιάσθη καὶ ὑπὸ τῶν Μαλτέζων, ὥσπερ καὶ ἡ Ῥόδος. Και φυσικά, το επιβλητικότερο Μεσαιωνικό μνημείο της πόλης της Κω είναι το Κάστρο Νεραντζιάς (ή αλλιώς το Κάστρο των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη), το οποίο άρχισε να κτίζεται το 1436 αλλά ολοκληρώθηκε το 1514.

Ωστόσο, γνωστός ως Μυστράς των Δωδεκανήσων είναι ο Μεσαιωνικός οικισμός Παλαιό Πυλί του 11ου αι., στον οποίο αποπνέουν Βυζαντινό αέρα πολλές εκκλησίες, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η Υπαπαντή του 14ου αιώνα. Την ίδια στιγμή, στη βορειοδυτική πλευρά του κάστρου του Παλαιού Πυλίου διατηρείται σε καλή κατάσταση τμήμα Κυκλώπειου τείχους, όπως και θραύσματα αγγείων, γεγονός που επιβεβαιώνει στην ίδια θέση την προΰπαρξη Μυκηναϊκού φρουρίου. Έπειτα από τους Οθωμανούς (1522-1912), επί της κυριαρχίας των οποίων το νησί ονομάστηκε Στάνκω από τη φράση ἐς τὰν Κῶ, ακολουθώντας τη μοίρα των υπολοίπων Δωδεκανήσων η Κως υφίσταται την Ιταλοκρατία (1912-1943), κατά την έναρξη της οποίας συγκαταλέγεται στα νησιά των Ιπποτών από τον Ιταλό συγγραφέα Giuseppe Gerola, που διαίρεσε τις δεκατρείς Σποράδες σε τρεις ομάδες νησιών. Κατόπιν, υφίσταται και τη σύντομη γερμανική και βρετανική κατοχή (1943-1947), έως ότου περιέρχεται πλέον στην Ελλάδα μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα μόλις δύο χρόνια έπειτα από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στις 10/2/1947 με τη Συνθήκη των Παρισίων (Συνθήκη Ειρήνης με την Ιταλία).