ΙΚΑΡΙΑ

Κάποιοι θεωρούν πως το όνομα του νησιού προέρχεται από την ινδο-ευρωπαϊκή ρίζα -καρ που δηλώνει τον βραχώδη και απόκρημνο τόπο, όπως συμβαίνει με τη γειτονική Καρία της Μικράς Ασίας. Το βουνό της Ικαρίας Αθέρας ή Πράμνος, από όπου και ο γνωστός από τον Όμηρο πράμνειος οίνος που μερικοί ονομάζουν φαρμακίτη, όπως γράφει ο Αθήναιος, συνδυάζει την πυκνή δασώδη βλάστηση με απόκρημνες βραχώδεις τοποθεσίες. Κι αν ακόμη αυτό δεν ισχύει, ο μύθος έχει και πάλι τη λύση του: ο Δαίδαλος κατασκεύασε για τον Μίνωα τον Λαβύρινθο για να κλείσει εκεί τον Μινώταυρο. Όμως, συμβούλευσε και την Αριάδνη να χρησιμοποιήσει τον μίτο της για την ασφαλή έξοδο του Θησέα μετά τη θανάτωση του τέρατος κι όταν ο Μίνωας πληροφορήθηκε την επιτυχή έκβαση του άθλου του Θησέα, φυλάκισε τον Δαίδαλο ως συνένοχο μέσα στον Λαβύρινθο μαζί με τον γιο του Ίκαρο. Κι εκείνος κατασκεύασε και για τους δυό τους φτερά που στερέωσε στους ώμους τους με κερί συμβουλεύοντας τον Ίκαρο να μην πετάξει πολύ ψηλά για να μη λιώσουν από τον ήλιο, πράγμα που δεν έγινε κι ο Ίκαρος έπεσε με ορμή στη θάλασσα που έκτοτε ονομάστηκε Ικάριο πέλαγος και το νησί Ικαρία.

Ωστόσο, πριν την πτώση του Ικάρου το νησί ονομαζόταν Δολίχη από το επίθετο δολιχός που σημαίνει μακρύς και επομένως οφείλει την αρχαία του ονομασία στο μακρόστενο σχήμα του. Ο Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του παραδίδει πως όταν ο Ηρακλής υπηρετούσε τη βασίλισσα της Λυδίας  Ομφάλη βρέθηκε στη Δολίχη και βλέποντας το άψυχο σώμα του Ικάρου στον αιγιαλό, το έθαψε με τιμές και μετονόμασε το νησί από Δολίχη σε Ικαρία. Ο Πλίνιος παραδίδει το Δολίχη μαζί με το Μάκρις, και ίσως με αυτό να υποδεικνύεται η σχέση της Ικαρίας με τον Διόνυσο εφόσον η Μάκρις ήταν μία από τις τροφούς του θεού, όμως ο Πλίνιος παραδίδει και το Ιχθυούσα (ή αλλιώς Ιχθυόεσσα) που σημαίνει αφθονούσα σε ψάρια, όνομα που αναφέρει και ο Αθήναιος. Ο Στέφανος ο Βυζάντιος γράφει πως η Δολίχη είναι ένα νησί κοντά στη Λυκία και διασώζει την ονομασία του Αλέξανδρου Πολυίστορα Δολιχίστη.

Η Ικαρία κατοικείται ήδη από τη Νεολιθική εποχή, πριν το 7.000 π.Χ., από κατοίκους που οι αρχαίοι Έλληνες αποκάλεσαν μετέπειτα Πελασγούς και διαθέτει ένα από τα σπανιότερα μεσογειακά προϊστορικά δάση, το δάσος του Ράντη ή αλλιώς Γαία, στο οποίο η ενδημική αριά μετράει ζωή πέντε εκατομμυρίων ετών. Η Ικαρία με τα σπήλαια, την πολυποίκιλτη χλωρίδα και πανίδα, όπως και το υδάτινο στοιχείο των πηγών, των λιμνών και των ποταμών, εκτός από τόπος ιστορικής αξίας αναδεικνύεται ως βιότοπος και σε τόπο σπουδαίας οικολογικής αξίας αλλά και υψηλής αισθητικής, χάρη στο φυσικό της κάλλος.

Γύρω στο 750 π.Χ. Έλληνες από τη Μίλητο αποίκισαν την Ικαρία στην περιοχή που σήμερα αποκαλείται Κάμπος, την αρχαία πρωτεύουσα του νησιού, που εξαιτίας του οίνου της ονομαζόταν Οινόη. Ο Αθήναιος γράφει πως σύμφωνα με τον ιστορικό Επαρχίδη η άμπελος από την οποία παραγόταν ο πράμνιος οίνος ονομαζόταν από ξένους ιερή, όμως από τους κατοίκους της Οινόης Διονυσιάδα. Από την Οινόη σήμερα σώζονται ίχνη του τείχους που περιέκλειε την πόλη, καθώς και ερειπωμένο οίκημα της Βυζαντινής περιόδου. Στο Μουσείο Κάμπου εκτίθενται αξιόλογα αρχαιολογικά ευρήματα από τα ερείπια της αρχαίας Οινόης, όπως συλλογές από εργαλεία νεολιθικής εποχής, αγγεία όλων των εποχών της αρχαιότητας, πήλινα ειδώλια, επιτύμβια ανάγλυφα και νομίσματα.

Τον 6^ο αιώνα π.Χ. η Ικαρία συνενώθηκε διοικητικά με τη Σάμο και αποτέλεσε τμήμα της θαλάσσιας αυτοκρατορίας του Πολυκράτη, εποχή κατά την οποία χτίστηκε ο ναός της Ταυροπόλου Αρτέμιδος στον Να, τοπωνύμιο που προέρχεται μάλλον εκ παραφθοράς από τη λέξη Ναός. Η πλούσια σε νερά και δάση Ικαρία κατά τον Καλλίμαχο ήταν ο αγαπημένος τόπος της θεάς. Ταυροπόλιον λεγόταν το ιερό της Άρτεμης, ενώ η ίδια, κυρίως στη Μικρά Ασία και τη Θράκη, διέθετε και το προσωνύμιο Ταυροπόλος, είτε επειδή λατρευόταν στην Ταυρική Χερσόνησο είτε επειδή κυνηγούσε ταύρους (από το ταύρος + πόλος > πέλομαι = περιφέρομαι). Εξάλλου, σε αρχαία νομίσματα της Ικαρίας και της Αμφίπολης η θεά, που ονομαζόταν και Ταυριώνη ή Ταυρώ, εικονιζόταν καθισμένη πάνω σε ταύρους ή σε άρμα που το έσερναν βόδια. Ο Νας ήταν ιερός τόπος και για τους Προέλληνες κατοίκους του Αιγαίου, ένα σημαντικό λιμάνι του νησιού στην αρχαιότητα και κατάλληλο μέρος για τις θυσίες των ναυτικών στην Άρτεμη, που μεταξύ άλλων ήταν και προστάτιδα των θαλασσοπόρων. Από το αρχαίο λιμάνι σήμερα σώζεται η προκυμαία και από τον ναό κυρίως το δάπεδο.

Άλλη αξιοσημείωτη τοποθεσία της Ικαρίας είναι η αρχαία πόλη Δράκανο, που θεωρείται πατρίδα του Διονύσου και που οφείλει το όνομά του στο ομώνυμο βουνό, όπως και στο ακρωτήριο δίπλα στο οποίο ήταν χτισμένο. Στο χιονισμένο όρος Δράκανο γράφει ο Θεόκριτος πως ο Δίας τοποθέτησε τον Διόνυσο βρέφος μόλις τον έβγαλε από τον μηρό του. Σήμερα σώζονται ελάχιστα χαλάσματα της αρχαίας ακρόπολής του (5^ος αι. π.Χ.) και ο περίφημος πύργος του Δράκανου, από τους καλύτερα διατηρημένους πύργους στο Αιγαίο. Πρόκειται για ένα κυκλικό οικοδόμημα ύψους περίπου 13 μέτρων, αλεξανδρινής εποχής, χτισμένο ή επισκευασμένο στα χρόνια του Δημητρίου του Πολιορκητού (4^ος αι. π.Χ.) και εξαιρετικό δείγμα της ελληνιστικής αμυντικής αρχιτεκτονικής. Μαζί, μάλιστα, με τους εξίσου ελληνιστικούς πύργους του Αγίου Πέτρου στην Άνδρο (4^ος-3^ος αι. π.Χ.) και του Χειμάρρου στη Νάξο (4^ος-3^ος αι. π.Χ.) συνιστά την τριάδα των υψηλότερων πύργων στον χώρο των Κυκλάδων και του Βορειοανατολικού Αιγαίου.

Η κατασκευή του πιθανόν να σχετίζεται με τη Δεύτερη Αθηναϊκή Συμμαχία στο Αιγαίο που ίδρυσε η Αθήνα το 377 π.Χ. με σκοπό την προστασία των συμμαχικών κρατών από τις Σπαρτιατικές επεμβάσεις, ή ακόμη και με την κυριαρχία των Πτολεμαίων κατά τον 3^ο-2^ο π.Χ. αιώνα. Ακόμη, ο πύργος του Δράκανου έχει οπτική επαφή με την Ακρόπολη των Φούρνων, καθώς και με τα εναπομείναντα σήμερα ερείπια του εξίσου ελληνιστικού πύργου της Χρυσομηλιάς των Φούρνων. Αυτοί οι πύργοι εντάσσονται λογικά σε ένα σύνολο οχυρώσεων που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότητα για τον έλεγχο του Αιγαίου ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης σχετικά με τις ναυτικές κινήσεις στο Αιγαίο, ομού και των πειρατών.

Ο Στράβων αναφέρει το Ταυροπόλιον της Άρτεμης, την Οινόη και το Δράκανο. Επιπλέον αξιοσημείωτη και η αρχαία πόλη Θερμαί, από την οποία σήμερα διασώζεται τμήμα του τείχους ακρόπολης κλασικών χρόνων, με τις πασίγνωστες αρχαιόθεν ραδιούχες ιαματικές πηγές, τις οποίες  οι Σάμιοι άποικοι που εγκαταστάθηκαν στην Ικαρία μετά το 270 π.Χ. μετονόμασαν σε Ασκληπιείς, βρίσκεται λίγο ανατολικότερα από τα σημερινά Θέρμα. Οι πηγές της Ικαρίας θεωρούνται μεταξύ των πλέον ραδιενεργών και θεραπευτικών πηγών του κόσμου.

Ανάμεσα στα παλαιότερα Βυζαντινά κτίσματα της Ικαρίας, ξεχωρίζουν το Κάστρο του Κοσκινά στο βόρειο τμήμα του νησιού, ένα φρούριο του 10^ου μ.Χ. αιώνα μέσα στο οποίο βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Δοργανά και το Μοναστήρι της Παναγίας στο Μουντέ, του 13^ου μ.Χ. αιώνα με τοιχογραφίες και παλιές εικόνες που βρίσκεται κοντά στον Χριστό Ραχών σε μια κατάφυτη τοποθεσία με εκπληκτική θέα. Όσον αφορά σε πολιτιστικά στοιχεία των νεότερων χρόνων, μολονότι όλα τα νησιά διαθέτουν θαυμάσια μουσική και χορευτική παράδοση, η Ικαρία ξεχωρίζει με τον ιδιαίτερα γνωστό στο πανελλήνιο Ικαριώτικο χορό της, που παρουσιάζεται σε τοπικά πανηγύρια κατά την επέτειο της εκδίωξης της τουρκικής φρουράς από το νησί στις 17 Ιουλίου του 1912.

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ