ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ

Δεσπόζει επιβλητική στη μνήμη όποιου τη συναντά και δει μπροστά του μια άλλη, ιδιαίτερη ομορφιά, απάτητη από το ποδοβολητό τυχοδιωκτικών θερινών επισκεπτών. Στην κατοικούμενη από τη νεολιθική εποχή και αδιαλείπτως έως σήμερα Σαμοθράκη, παρακολουθούσε ο Ποσειδώνας, όπως αναφέρει ο Όμηρος, τις εξελίξεις του Τρωικού πολέμου από την κορυφή του κατάφυτου όρους της Σάους. Ο Στράβων καταθέτει πως μετά την Ιωνική αποικία της Σάμου και την ηγεμονία του Τεμβρίωνα, άποικοι Σάμιοι ονόμασαν τη Σαμοθράκη Σάμο, όμως θεωρεί πως το ορθότερο είναι να ονομάστηκε το νησί έτσι από τη λέξη σάμους που σημαίνει ύψη, μάλλον από τη φοινικική λέξη sama που σημαίνει τόπο με ψηλά βουνά, αφού από εκεί φαινόταν όλη η Ίδη, η πόλη του Πριάμου, η Τροία και τα πλοία των Αχαιών, όπως γράφει. Και πράγματι, εξαιρουμένων των βουνών της Κρήτης και της Εύβοιας, το Σάος ή Φεγγάρι με μέγιστο υψόμετρο τα 1.611 μέτρα συνιστά το υψηλότερο βουνό σε νησί του Αιγαίου με δεύτερο το όρος Κέρκης ή Κερκευτεύς (1437 μ.) της Σάμου. Ο Όμηρος εύστοχα χαρακτηρίζει τη Σάμο της Θράκης ὑλήεσσα, δηλ. δασώδη, αφού την κοσμούν πλάτανοι, βελανιδιές, καστανιές και κέδροι, έως και θάμνοι και αρωματικά φυτά.

Η ομηρική ονομασία του νησιού Θρακική Σάμος ή Σάμος της Θράκης, η οποία αναφέρεται και από τον Ρωμαίο ποιητή Βεργίλιο στην Αινειάδα του, εξηγείται από τον Διόδωρο Σικελιώτη που καταγράφει, όπως και ο Στράβων, πως παλαιότερα το νησί ονομαζόταν Σάμος. Επειδή όμως μετέπειτα προέκυψε άλλο ένα ομώνυμο νησί, το γνωστό μέχρι σήμερα, προκειμένου να μη συγχέονται, η αρχαία Σάμος ονομάστηκε Σαμοθράκη είτε από την ίδια τη Θράκη που βρίσκεται απέναντί της, είτε από τους Θράκες όταν κατοίκησαν το νησί.

Κάτι αντίστοιχο παραδίδει και ο Ηρακλείδης ο Λέμβος που είναι πηγή προγενέστερη (2^ος αι. π.Χ.), ότι δηλ. όταν οι Θράκες κατέλαβαν το νησί το ονόμασαν Θρακία, μετά όπως από 700 χρόνια οι Σάμιοι φεύγοντας από το δικό τους εγκαταστάθηκαν στο νησί και το ονόμασαν Σαμοθράκη. Πριν όμως από όλα αυτά το νησί ονομαζόταν Λευκανία επειδή ήταν λευκή. Κι ενώ ο Διόδωρος κάνει λόγο και για την αρχαιότερη ονομασία Σαόννησος που ίσως σχετίζεται με ένα σχόλιο του Σερβίου κατά το οποίο οι Σαμόθρακες καλούσαν τους ιερείς των εφεστίων τους θεών Σάους, ο Στράβων αναφέρει και την ονομασία Μελίτη, ενώ ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναφέρει στα Εθνικά του και την παλαιότερη εξίσου ονομασία του νησιού Δαρδανία, που έχει μυθολογική αιτιολογία: όπως αναφέρουν ο Διόδωρος και ο Στράβων, ο Δάρδανος, γιος του Δία και της κόρης του Άτλαντα Ηλέκτρας, ζούσε μαζί με τον αδελφό του Ιασίονα στη Σαμοθράκη. Ύστερα όμως από έναν κατακλυσμό και τον θάνατο του αδελφού του, έφτασε με σχεδία στην ασιατική ακτή απένανι από τη Σαμοθράκη, έχτισε πόλη που πήρε το όνομά του, έχτισε την ακρόπολη της Τροίας και βασίλεψε στην Τρωάδα. Πιστεύεται δε πως αυτός μύησε τους Τρώες στα μυστήρια των θεών της Σαμοθράκης, των Καβείρων, που έχουν ως πατέρα τους ή τουλάχιστον θεϊκό τους πρόγονο τον Ήφαιστο.

Οι Κάβειροι ταυτίζονται ενίοτε με τον Ιασίονα και τον Δάρδανο, αποκαλούνται τις περισσότερες φορές Μεγάλοι Θεοί, συγχέονται συχνά με τους Κορύβαντες κι από το τέλος της κλασικής εποχής εμφανίζονται κυρίως ως προστάτες της ναυσιπλοΐας. Γι’ αυτό και ο Διόδωρος αναφέρει πως ο Ορφέας προσευχήθηκε στους θεούς της Σαμοθράκης να καταλαγιάσουν οι άνεμοι, αλλά και πως όλοι οι Αργοναύτες έκαναν σε αυτούς θυσίες όταν έφτασαν στο νησί προσφέροντάς τους ως αναθήματα τις σπονδικές τους φιάλες, οι οποίες, από ότι λέει, υπήρχαν μέχρι τις μέρες του.

Στα δύσβατα περάσματα του Σάους τελούνταν τα Καβείρια Μυστήρια, οι αποκρυφιστικές τελετές που περιστρέφουν τον μοχλό της θρησκευτικής ζωής του τόπου από τον 7^ο αι. π.Χ. έως τον 4^ο μ.Χ. αιώνα. Εδώ τα δέντρα, οι πηγές, οι βάθρες, οι καταρράκτες και οι λίμνες θροΐζουν μαζί με τη θάλασσα τον πιο ευφάνταστο πίνακα φυσικού τοπίου. Εδώ, κατά την αρχαιότητα ο τόπος ήταν γεμάτος από άγρια ζώα, γι’ αυτό η Σαμοθράκη ονομαζόταν και Θηριούσα, όπως παραδίδει ο Ψευδο-Συμεών στη Χρονογραφία του (706.4-5). Κι εδώ, στο Ιερό των Μεγάλων Θεών, όπως καταγράφει ο Πλούταρχος στον βίο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Φίλιππος και η Ολυμπιάδα ερωτεύτηκαν κατά τη μύησή τους στα μυστήρια και παντρεύτηκαν με τη συγκατάθεση του αδελφού της Αρύμβα.

Το πάνθεον των Μεγάλων Θεών αποτελούνταν από χθόνιες θεότητες, οι οποίες φαίνεται να προϋπήρχαν της άφιξης των πρώτων Ελλήνων στο νησί τον 7^ο  αιώνα π.Χ. και συνασπίζονται γύρω από ένα κεντρικό πρόσωπο, τη Μεγάλη Μητέρα. Οι μυστηριακές τελετές τελούνταν από τις ιέρειες, εκ των οποίων η αρχιέρεια αποκαλούνταν Σίβυλλα ή Κυβέλη. Σύμφωνα με παραλλαγή του μύθου του Ιασίονα, εκείνος παντρεύτηκε την Κυβέλη με την οποία απέκτησε τον Κορύβα, επώνυμο των Κορυβάντων. Κατά τον  3^ο αιώνα π.Χ. η  Σαμοθράκη εξέδωσε αργυρά νομίσματα στων οποίων την εμπρόσθια όψη απεικονίζεται η Αθηνά, ενώ στην οπίσθια χαράσσεται η Κυβέλη που σχετίζεται με τους Καβείρους.

Το Ιερό των Μεγάλων Θεών, ένα ναϊκό συγκρότημα περίπου 50 στρεμμάτων με τις περισσότερες μόνιμες κατασκευές να χρονολογούνται στον 4^ο και 3^ο αιώνα π.Χ., φιλοξενεί μεταξύ άλλων το προπύλαιο του Πτολεμαίου B’ (Πτολεμαίον), τον θόλο ή ροτόντα της Αρσινόης (Αρσινόειον), το Τέμενος, το Εποπτείον ή Ιερόν, το Ανάκτορο, τη Στοά, το θέατρο του Ιερού και το μνημείο της Νίκης, μια θριαμβευτική στήλη πάνω στην οποία βρισκόταν η πλώρη ενός πλοίου, επί της οποίας απαθανάτιζε καλαισθησία η Νίκη της Σαμοθράκης, το στολίδι πλέον του Λούβρου.

Το Ιερό των Μεγάλων Θεών αλλά και το μεσαιωνικό κάστρο της πλακόστρωτης Χώρας ή κάστρο των Γατελούζων με την πρώτη του οχύρωση να τοποθετείται στα τέλη του 10^ου αι. μ.Χ., οι υγροβιότοποι του νησιού κι από τους πιο σημαντικούς σταθμούς μεταναστευτικών πτηνών, μαζί με μία εκ των πλουσιοτέρων σε ολόκληρη τη Μεσόγειο θαλάσσια υποβρύχια ζωή, είναι μερικά από τα στοιχεία που στοιχειώνουν για πάντα μυθολογικές, καλλιτεχνικές, ιστορικές και φυσιοδιφικές αναζητήσεις. Τόσο απόκοσμο πολυποίκιλτο κάλλος σε ένα εγκόσμιο νησί του Θρακικού Πελάγους που πρωτοκατοίκησαν οι Πελασγοί κατά τον Ηρόδοτο, κάνει τον τόπο σήμερα ένα κράμα αρχαίου και νέου σε χρόνο βαθύσκιο.

Κείμενο: Αγγελική Ηλιοπούλου Υπ. Διδάκτωρ Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ