ΠΑΤΜΟΣ

Η ανακηρυγμένη από τη Βουλή των Ελλήνων Ιερά Νήσος Πάτμος το 1981 κατοικήθηκε ήδη κατά το 3000 π.Χ. από Κάρες και έπειτα Δωριείς και Ίωνες. Η σημαντικότερη τοποθεσία της όσον αφορά σε ευρήματα ποικίλων εποχών, όπως της εποχής του Χαλκού, της Μυκηναϊκής και της Γεωμετρικής, υπήρξε η ακρόπολη του Καστελλίου με τα ερείπια Ελληνιστικού οχυρωματικού τείχους μαζί και τριών πύργων του 3ου π.Χ. αιώνα. Κι ενώ ο Θουκυδίδης κάνει μια απλή αναφορά στο νησί μέσα στην ιστορική του αφήγηση, ο Στράβων τοποθετεί την Πάτμο στο Ικάριο Πέλαγος μαζί με τη Σάμο, την Ικαρία, την Κω, τους Φούρνους Κορσεών (Κορασσίαι) και τη Λέρο στις Νότιες Σποράδες, όπως και ο συγγραφέας των αρχαίων σχολίων στον Διονύσιο τον Περιηγητή, σύμφωνα με τον οποίο τα νησιά αυτά οφείλουν την ονομασία τους αυτή στη μικρή μεταξύ τους απόσταση και στο γεγονός ότι είναι ριγμένα σαν σπέρματα. Πριν από τους Φούρνους και τη Λέρο μαζί και τη Λέβιθα αναφέρει νωρίτερα την Πάτμο και ο Πλίνιος. Η Πάτμος βρίσκεται πράγματι νότια της Σάμου, ΝΑ της Ικαρίας και ΒΔ της Λέρου, ενώ απέχει περίπου 25 μίλια από τη Μικρά Ασία (ακρωτήριο Γέροντας ή Ποσείδιο – Didim Τουρκίας).

Επιπλέον, στο ναυτικό σύγγραμμα Σταδιασμός ἤτοι Περίπλους τῆς Μεγάλης Θαλάσσης ανωνύμου Βυζαντινού συγγραφέως του 3ου-4ου αι. μ.Χ., που διέσωσε αρχαιότερο πρότυπο κείμενο του 4ου αι. π.Χ. εξίσου αγνώστου συγγραφέως, διαβάζουμε πως δεξιά από την Κάλυδνα, δηλ. την Κάλυμνο βρίσκουμε το Ὑψίρισμᾳ, δηλ. την Ψέριμο, τις Καλύδνες, την Κέλεριν, δηλ. την Τέλενδο, τη Λέρο και την Πάτμο, πληροφορία που διασώζει και ο Ιππόλυτος στο Χρονικόν του τον 2ο-3ο μ.Χ. αιώνα.

Η Πάτμος συγκαταλέγεται ανάμεσα στα Μιλήσια νησιά μαζί με τη Λέρο, το Φαρμακονήσι, τη Λάδη (σημ. Τουρκία) και τους Λειψούς. Η γεωγραφική εγγύτητα μεταξύ Πάτμου Didim (βλ. και Λέρο) και Μιλήτου, κέντρου κομβικού τόσο όσον αφορά στα πολιτιστικά δρώμενα όσο και στην εμπορική δραστηριότητα, είχε μοιραίες συνέπειες για την ιστορία και την πορεία της, μέχρι και το ίδιο της το όνομα. Πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται πως το όνομα Πάτμος προήλθε από τον ξακουστό τόπο λατρείας της θεάς Άρτεμης, το όρος Λάτμος της Καρίας, στους πρόποδες του οποίου βρισκόταν η Ηράκλεια της Μιλήτου, όπως γράφει ο Στράβων. Βρίσκοντας την αντιστοιχία της με τον Απόλλωνα-Ήλιο η Άρτεμη-Σελήνη [Artemis (Luna)] λέγεται πως φίλησε εκεί τον κοιμώμενο Ενδυμίωνα, ενώ αργότερα παραδίδεται πως εκεί υπήρχε ιερό του, όπως γράφει ο Παυσανίας, καθώς και το μνήμα του μέσα σε σπηλιά, όπως έχει ήδη γράψει ο Στράβων. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, η Σελήνη ερωτεύτηκε παράφορα τον πανέμορφο Ενδυμίωνα, όπως η ίδια παραδέχεται λέγοντας πως δεν είναι η μόνη που παρέσυρε ο έρως εννοώντας τη Μήδεια στα Αργοναυτικά του Απολλωνίου. Άλλωστε, έτσι διηγείται τουλάχιστον και ο Υγίνος συγκαταλέγοντάς τον ανάμεσα σε νέους εξαιρετικού κάλλους που ερωτεύτηκαν θεές, αλλά και ο Πομπώνιος Μέλας που γράφει πως ο Λάτμος έγινε διάσημος εξαιτίας αυτού του έρωτα.

Όμως και η ίδια η Πάτμος, ως Πάτνος χρακτηρίζεται το ενδοξότατο νησί της Λητωίδας, δηλ. της Άρτεμης, σε επιγραφή του 2ου αι. μ.Χ. και σήμερα ευρισκόμενη στο Μουσείο της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Σε αυτήν την επιγραφή καταγράφεται η πληροφορία πως κάποτε το νησί βρισκόταν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και πως αφότου αναδύθηκε, γεγονός που συνδέεται με τη φύση του καθότι συγκαταλέγεται στα ηφαιστειακά νησιά, έγινε θρόνος της Άρτεμης και η ίδια προστάτιδα θεότητά του. Αυτό έγινε, σύμφωνα με την επιγραφή, από τότε που έφερε εκεί το άγαλμά της από τη Σκυθία ο Ορέστης, ο οποίος και απαλλάχθηκε έτσι από την τρομερή του μανία που τον εξώθησε στη μητροκτονία. Τον μύθο του Ορέστη που καταδιωκόμενος από τις Ερινύες για τον φόνο της μητέρας του Κλυταιμνήστρας έκλεψε συμβουλευόμενος τον Απόλλωνα το άγαλμα της Σκυθίας Άρτεμης από τη χώρα των Ταύρων (Κριμαία), τον πραγματεύεται ο Ευριπίδης στην Ιφγένεια εν Ταύροις.

Έτσι, ο Ορέστης έφερε το άγαλμα της Άρτεμης στην Πάτμο και έχτισε εκεί τον μεγάλο της ναό, στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται η Μονή του Αγίου Ιωάννου, τη στιγμή που άλλη επιγραφή του 2ου αι. μ.Χ. κάνει λόγο για την Πατμία Άρτεμη. Ο Ορέστης μαζί με την αδελφή του Ιφιγένεια και τον εξάδελφό του Πυλάδη παίρνουν τον άγαλμα της Άρτεμης με τη βοήθεια της Αθηνάς, ενώ ο Ποσειδώνας είναι εκείνος που διευκολύνει την απόδρασή τους ηρεμώντας τη θάλασσα για την ευκολοτάξιδη επιστροφή τους στην Ελλάδα. Αυτά λέει ο Ευριπίδης, αλλά ο Μελέτιος καταγράφει και το όνομα του νησιού Πάτινο που οφείλεται, όπως γράφει, στο πάτημα του Ποσειδώνα, επειδή θεωρείται πως πρώτος πάτησε το πόδι του στο νησί αφότου αναδύθηκε, ή και κάποιου άλλου, αφήνοντας ανοικτό το ενδεχόμενο της πρώτης παρουσίας άλλου, προφανώς, θεού. Κατά τον Μεσαίωνα υπάρχει και το όνομα Παλμόζα για την Πάτμο, που σημαίνει τόπο γεμάτο από φοίνικες, γεγονός που προκύπτει και από το έργο Isola de Palmosa (1568) του παραγωγού χαρακτικών και ξυλογραφιών στη Ρώμη Natale Bonifacio (1537-1592).

Όταν το 95 μ.Χ. ο απόστολος Ιωάννης εξορίστηκε από τον Δομητιανό στην Πάτμο, εκείνος βρήκε καταφύγιο στο Ιερό Σπήλαιο της Αποκάλυψης, που σήμερα βρίσκεται μεταξύ της Χώρας και του χωριού Σκάλα. Εκεί έχοντας δει οράματα κατέγραψε το τελευταίο στη σειρά προφητικό βιβλίο της Καινής Διαθήκης. Έπειτα, επί Αλέξιου Α’ Κομνηνού κτίζεται προς τιμήν του Ευαγγελιστή το 1088 η περίτειχη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Πάτμου σε σημείο υψηλότερο από το σπήλαιο της Αποκάλυψης. Κι ενώ το Κάστρο-Μοναστήρι διαθέτει Μουσείο και Βιβλιοθήκη, σε μοναδική μυσταγωγική εμπειρία οδηγούν τα ηχοχρώματα του ετησίου Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής της Πάτμου στον υπαίθριο χώρο του Ιερού Σπηλαίου της Αποκάλυψης, γύρω από το οποίο ιδρύθηκε η Πατμιάδα Σχολή (1088), η λειτουργία της οποίας όμως οργανώθηκε πιο συστηματικά το 1713 από τον Μακάριο Καλογερά.

Τον 13ο αι. κτίζονται σπίτια κοντά στη Μονή, ενώ μετά το 1453 και την άλωση της Πόλης, 100 περίπου οικογένειες προσφύγων εγκαθίστανται στην Πάτμο μεταφέροντας πολιτιστικά στοιχεία, οργανώνοντας το διαμετακομιστικό εμπόριο και δημιουργώντας παράλληλα συνοικία. Εν τω μεταξύ πριν και μετά την άλωση η Πάτμος δέχεται επιδρομές, επιθέσεις και κατακτήσεις από Τούρκους (1091), Σαρακηνούς (1127), Νορμανδούς (1186), Σταυροφόρους (1207), Ιωαννίτες Ιππότες (1480) και Βενετούς (1659), ενώ από το 1523 έως και το 1912 Τούρκοι και Ρώσοι την κατακτούν εναλλάξ. Στις αρχές του 20ου αι. υφίσταται και την Ιταλική κατοχή (1912-1943), κατά την έναρξη της οποίας η Πάτμος μαζί με τους Λειψούς ανήκει στα νησιά «με κτίσματα κάποιας υστεροβυζαντινής σημασίας», στη μία δηλ. από τις τρεις ομάδες στις οποίες διαίρεσε τις δεκατρείς Σποράδες ο Ιταλός συγγραφέας Giuseppe Gerola. Κατόπιν, υφίσταται και τη σύντομη γερμανική και βρετανική κατοχή (1943-1947) έως ότου περιέρχεται πλέον στην Ελλάδα μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα μόλις δύο χρόνια έπειτα από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στις 10/2/1947 με τη Συνθήκη των Παρισίων (Συνθήκη Ειρήνης με την Ιταλία). Μόλις 52 χρόνια μετά, το 1999, αμφότερα Σπήλαιο και Μονή μαζί με τη Χώρα της Πάτμου κηρύχθηκαν από την UNESCO Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, κάτι που δεν αντιστοιχεί καθόλου στο κάποιας υστεροβυζαντινής σημασίας. Και ήταν το ελάχιστο για τη σημαντικότερη θρησκευτική καστροπολιτεία του Αιγαίου.