ΚΑΛΥΜΝΟΣ

Ευρήματα όπως αγγεία και εργαλεία τοποθετούν την πρώτη οργανωμένη κοινωνία της Καλύμνου ήδη στην 5η-4η π.Χ. χιλιετία με πρώτους της κατοίκους τους Κάρες, όπως μας πληροφορεί ο Διόδωρος και τους Φοίνικες. Την παρουσία Μινωιτών στο νησί κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού (2000-1650 π.Χ.) επιβεβαιώνουν ευρήματα Μινωικής κεραμικής στο Σπήλαιο Δασκαλειό, όπου έχουν έρθει στο φως μεταξύ άλλων θέσεων ευρήματα και Μυκηναϊκής κεραμικής. Έπειτα, το νησί αποικίστηκε από Θεσσαλούς Αιολείς ή Ηρακλείδες Δωριείς, όταν κατά τον Τρωικό πόλεμο και ήδη στον Όμηρο, το νησί συγκαταλέγεται με το όνομα Καλύδνες στον κατάλογο των ελληνικών δυνάμεων, στον οποίο αρχηγοί 30 πλοίων των δυνάμεων της Νισύρου, της Καρπάθου, της Κάσου, της Καλύμνου και της Κω ήταν οι γιοι του Ηρακλείδη Θεσσαλού Φείδιππος και Άντιφος. Ότι ο Θεσσαλός κατέκτησε την Κάλυμνο και τη Νίσυρο, το μαθαίνουμε από τον Διόδωρο.

Η ιστορία αποτυπώνεται στη νομισματοκοπία, εφόσον σε αργυρά νομίσματα του 6ου αι. π.Χ. αναγράφεται το αρχικό του Αντίφου, ενώ απεικονίζονται στην εμπρόσθια όψη τους το κεφάλι κρανοφόρου πολεμιστή και στην οπίσθια η λύρα του Απόλλωνα. Ο Δήλιος Απόλλωνας θεωρείται η κύρια θεότητα της Καλύμνου σύμφωνα με επιγραφή του 1ου-2ου αι. μ.Χ., αναμφισβήτητα όμως και πολύ νωρίτερα, εφόσον το κύριο Καλύμνιο ιερό που ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα βρισκόταν σε χρήση κατά την Αρχαϊκή και την Κλασική εποχή. Την ίδια στιγμή, στην περιοχή Λιμνιώτισσα, δυτικά της Χώρας Καλύμνου, αποκαλύφθηκαν τα ερείπια της εκκλησίας του Χριστού της Ιερουσαλήμ του 5ου αι. μ.Χ., για την κατασκευή της οποίας χρησιμοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίου ναού του Δηλίου Απόλλωνα, ενώ ο Στέφανος κάνει λόγο για τον Καλυδνέα και Καλύδνιο Απόλλωνα. Παράλληλα, με υλικά του αρχαίου ναού ανεγέρθηκε τον 6ο αι. μ.Χ. και η εκκλησία Αγία Σοφία ή Ευαγγελίστρια.
Μεταξύ άλλων στο Ναυτικό Μουσείο της Καλύμνου όπως και στο Μουσείο Θαλασσίων Ευρημάτων προβάλλεται η ιστορία και οι μέθοδοι της σπογγαλιείας καθώς και η ναυτική παράδοση του νησιού, ενώ για την άσκηση της ναυπηγικής τέχνης ήδη από την αρχαιότητα κάνει λόγο ο Μένανδρος τον 4ο-3ο αι. π.Χ., αναφερόμενος σε ένα πλοίο που κατασκεύασε κάποιος Καλύμνιος Καλλικλής και οδηγούσε κάποιος Θούριος Ευφράνωρ. Παράλληλα, ανάμεσα στους θησαυρούς του Αρχαιολογικού της Μουσείου ιδιαίτερης σημασίας είναι η «Κυρά της Καλύμνου», ένα αριστούργημα χαλκοπλαστικής της Ελληνιστικής εποχής, όπως και τα αναθήματα του Ιερού του Δηλίου Απόλλωνα. Ανάμεσα σε αυτά, κοσμούν το Μουσείο γραπτοί κρατήρες, ένας χάλκινος γρύπας, ένας σπάνιος ενδεδυμένος κούρος του 530 π.Χ., μαρμάρινα γλυπτά της Κλασικής εποχής, αλλά και ο τεράστιος Ασκληπιός του 2ου π.Χ. αιώνα. Το Ιερό κοσμούσαν λατρευτικά κτήρια, όπως ναοί του Απόλλωνα και του Ασκληπιού, αλλά και θέατρο, βουλευτήριο και γυμνάσιο (γυμναστήριο) Ελληνιστικής εποχής.

Η Κάλυμνος υπήρξε αποικία και των Αργείων, οι οποίοι παραδίδεται πως ναυάγησαν στο νησί μετά τον Τρωικό πόλεμο, όπως διηγείται ο Διόδωρος. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, κατά τον 10ο αι. π.Χ. η Κως, η Νίσυρος και η Κάλυμνος αποικίστηκαν από Επιδαυρίους Δωριείς. Γι’ αυτό και ο Σκύλαξ συγκαταλέγει την Κάλυμνο ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις της Καρίας, που συνιστούσαν τμήμα της Μικρασιατικής Δωρίδας, περιοχή στην οποία εγκαταστάθηκαν Δωριείς κατά τον Α’ Ελληνικό Αποικισμό. O Μελέτιος καταθέτοντας πληροφορίες για τη Δωρίδα, γράφει πως πήρε την ονομασία της από τους Δωριείς που έφτασαν άποικοι από τη Δωρίδα της Αχαΐας, οι οποίοι ονομάστηκαν με τη σειρά τους από τον Δώρο, τον γιο του Ποσειδώνα, σύμφωνα με τον Ισίδωρο, μάλλον τον Χαρακηνό, γεωγράφο των χρόνων του Αυγούστου.

Ο Διόδωρος αντικαθιστώντας τους Επιδαυρίους του Ηροδότου με Κώους, μας πληροφορεί πως Κώοι κατοίκησαν την Κάλυμνο και τη Νίσυρο έπειτα από τους καταστροφικούς σεισμούς της δεύτερης, ενώ ανάμεσα στα νησιά των Ροδίων συγκαταλέγει αργότερα ο Πλίνιος και την τρίπολη Καλύδνη, δηλ. την Κάλυμνο, μολονότι την αναφέρει και αλλού με μία πόλη. Ως αστικό κέντρο του νησιού σύμφωνα με κάποιους σύγχρονους μελετητές εικάζεται η περιοχή του Έμπολα, όπου διασώζονται ερείπια Κλασικής και Ελληνιστικής περιόδου, όπως είναι ο οχυρωμένος χώρος του 4ου π.Χ. αιώνα. Έπειτα, στο βόρειο τμήμα του οχυρού και με τη χρήση οικοδομικού του υλικού κατασκευάστηκε περί τον 6ο αι. μ.Χ. η παλαιοχριστιανική βασιλική του Ταξιάρχη, ενώ περί τον 12ο-13ο αι. μ.Χ. οικοδομήθηκε στο νότιο κλίτος της βασιλικής και ο ναός του Ταξιάρχη Μιχαήλ. Κι ενώ αρχαίο οχυρό του 4ου-3ου αι. π.Χ. συνιστά και το Καστρί στον Εμπορειό, νοτίως του οποίου έχει αποκαλυφθεί κεραμική του τέλους της Νεολιθικής εποχής, ποικίλα ευρήματα και στον οικισμό του Κάστελλα βεβαιώνουν την αδιάκοπη κατοίκησή του από τα προϊστορικά έως και τα Κλασικά χρόνια.
Κατά τον 5ο αι. π.Χ. η Αρτεμισία Α’ της Καρίας και βασίλισσα της υποτελούς στους Πέρσες Αλικαρνασσού, όπως διηγείται ο Ηρόδοτος, είχε στην εξουσία της τον στόλο της Αλικαρνασσού, της Κω, της Νισύρου και της Καλύμνου, παρέχοντας πέντε καράβια. Ύστερα όμως από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας η Κάλυμνος γίνεται μέλος της Δηλιακής Συμμαχίας καταβάλλοντας φόρους σε αυτήν συνολικά 14 φορές. Κατά τον Στράβωνα όχι μόνο συμπεριλαμβάνεται η Κάλυμνος στον ομηρικό κατάλογο αλλά συγκαταλέγεται ανάμεσα στις Σποράδες νήσους του Καρπαθίου Πελάγους μεταξύ της Κω, της Ρόδου και της Κρήτης, όπως επιβεβαιώνει και ο Ευστάθιος. Ο Πομπώνιος Μέλας, εξίσου, ανάμεσα σε άλλα νησιά συγκαταλέγει στις Σποράδες τη Χάλκη, τη Νίσυρο, την Καλυμνία και τη Σύμη, επειδή, όπως γράφει, είναι διάσπαρτα.

Ο πληθυντικός Καλύδνες εκ μέρους του Ομήρου πιθανόν να ορίζει ένα συγκρότημα νησιών με κύριο την Κάλυμνο, εντός του οποίου είναι η Λέρος και η Ψέριμος. Την ίδια στιγμή, από τον Στράβωνα μαθαίνουμε την άποψη κάποιων πως υπήρχαν δύο Καλύδνες, η Κάλυμνα και η Λέρος, όπως και τη χρήση του πληθυντικού Καλύμνες κατά τον 2ο αι. π.Χ. εκ μέρους του ιστορικού Δημητρίου του Σκηψίου, πληροφορία που καταγράφουν αργότερα ο Ηρωδιανός στην Καθολική του προσωδία και ο Στέφανος, που παραθέτει και το όνομα Καλυμνία. Είτε πρόκειται για την Κάλυμνα (καλός + λιμήν) είτε για την Κάλυδνα (καλός + ὕδωρ), η Κάλυμνος διαθέτει τόσο όμορφο λιμάνι όσο και όμορφα νερά, και είναι λάθος που κάποιοι στην αρχαιότητα θεωρούσαν ότι οι δύο αυτές ονομασίες αφορούσαν σε διαφορετικά νησιά. Μάλιστα ο Ευστάθιος στα σχόλιά του στην Ιλιάδα γράφει πως κάποιοι γράφουν το Καλύδναι με μ, δηλ. Καλύμναι. Άλλωστε, ως εθνικό του νησιού απαντά τόσο το Καλύδνιος όσο και το Καλύμνιος σε Καλύμνια ψηφίσματα και ιστορικές πηγές.

Σχετικά με τα προϊόντα της, η Κάλυμνος ήδη από την αρχαιότητα παρήγαγε μεταξύ άλλων και άριστης ποιότητας μέλι, γι’ αυτό και ο Οβίδιος διηγείται πως κατά την εναέρια πορεία του ο Ίκαρος προτού να λιώσει τα κέρινα φτερά του ο ήλιος, πέρασε μαζί με τον Δαίδαλο πάνω από τη Δήλο, την Πάρο, τη Σάμο, τη Λέβιθα και την πλούσια σε μέλι Κάλυμνο. Ο Στράβων θεωρεί εφάμιλλο του Αττικού το νησιώτικο μέλι και μάλιστα το Καλύμνιο, στο οποίο αναφέρεται και ο Στέφανος, ενώ ο Ευστάθιος χαρακτηρίζει το Καλύδνιον μέλι ἀγαθὸν.

Αναφορικά με περαιτέρω Ρωμαϊκά και Μεσαιωνικά μνημεία της Καλύμνου, αφηγούνται χρόνο δυτικά του Φλασκά ένα υπέργειο ταφικό μνημείο με τέσσερις ταφικούς θαλάμους, όπως και ερείπια μεγάλου συγκροτήματος λουτρώνα νοτίως του οικισμού Δάμος, της θέσης όπου έζησαν οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού. Κι ενώ κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος αι. μ.Χ.) κτίζονται το κάστρο της Γαλατιανής βορειοδυτικά του οικισμού Αργινώντα και το Καστέλλι στα βορειοδυτικά του νησιού, στα μέσα του 15ου αι. οικοδομείται από τους Ιωαννίτες Ιππότες μεταξύ Χώρας και Πόθιας το κάστρο της Χρυσοχεριάς, του οποίου το περιμετρικό τείχος και οι δύο κυκλικοί πύργοι διατηρούνται σήμερα σε καλή κατάσταση

Χτισμένο όμως στην κορυφή ενός απόκρημνου βράχου δεσπόζει και το Μεγάλο κάστρο της Χώρας του νησιού, ανάμεσα στην Πόθια, την πρωτεύουσα της Καλύμνου και στην Πάνορμο. Αν και οι πρώτες οχυρώσεις ξεκίνησαν να κατασκευάζονται γύρω στον 11ο αι., η σημερινή του μορφή οφείλεται σε ανασκευαστικές ενέργειες των Ιωαννινών Ιπποτών (1309-1522) στα τέλη του 15ου αιώνα. Μέσα στην καστροπολιτεία, που κατοικήθηκε έως και τις αρχές του 18ου αι., σώζονται δέκα μικρές εκκλησίες του 15ου-16ου αι., στην ανέγερση μερικών από τις οποίες αξιοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη από προχριστιανικά και παλαιοχριστιανικά οικοδομήματα, ενώ επτά από αυτές κοσμούν τοιχογραφίες Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής εποχής. Σήμερα μέσα στο κάστρο διακρίνονται ακόμη συγκρότημα πύργων, δύο υδατοδεξαμενές, τα ερειπωμένα σπίτια του οικισμού και πέτρινη γούρνα ελαιοτριβείου.
Η Κάλυμνος κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους, κι αποσχισμένη πια από την Τέλενδο λόγω ισχυρού σεισμού στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ., λεηλατήθηκε από τους Άραβες τον 7ο αι. μ.Χ., καταστράφηκε από τους Τούρκους τον 10ο, ενώ μετά το 1204 Βενετοί και Γενουάτες άρχοντες κυβέρνησαν το νησί. Τη σκυτάλη πήραν οι Ιωαννίτες Ιππότες, ενώ μετά το 1522 περιήλθε στα χέρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώσπου το 1912 Ιταλοί κατέλαβαν το νησί. Αμέσως μετά την κατάληψή της από τους Ιταλούς (1912), η Κάλυμνος συγκαταλέγεται στα νησιά των Ιπποτών από τον Ιταλό συγγραφέα Giuseppe Gerola, που διαίρεσε τις δεκατρείς Σποράδες σε τρεις ομάδες νησιών. Ακολουθώντας τη μοίρα και των υπολοίπων Δωδεκανήσων, υφίσταται και τη σύντομη γερμανική και βρετανική κατοχή (1943-1947) έως ότου περιέρχεται πλέον στην Ελλάδα μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα μόλις δύο χρόνια έπειτα από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στις 10/2/1947 με τη Συνθήκη των Παρισίων (Συνθήκη Ειρήνης με την Ιταλία).